Аманай алдуури

Монголшууд юу сээрлэдэг бэ?

Бэлэг болгон хара үнгэтэй бүд, эд үгэхые сээрлэнэ. Монголшууд хара бараан үнгэ — хүндэ үнгэ, уй гашуудал зүгнэһэн үнгэ гэжэ үзэдэг.

Юрэнхы байдалтай холбоотой ёһо гурим

— Ушар шалтагаангүй дуулажа, эшхэржэ ябахые сээрлэдэг. Энээниие муу ёро гэдэг.

Айлшаниие угтаха, үдэшэхэ гурим

Айлшанай ерэхэдэ, шагаажа хараад, бусахадань үдэшэжэ, нэмһэгээр, үһэ гэзэгэеэ арбайлгаад гарахые сээрлэхэ.

Анханһаа зүб харилсаа, ариг сэбэрые сахижа һура

Бэеэ абажа ябаха заабаринууд

Угсаатанай һургаал

Хүндын ёһо

Буряад зон гээшэ ехэл хүндэмүүшэ байгаа юм. Зорюута айлшаар ерэһэн зониие хүндэлхэһөө гадна харгы замда ябаһан оройдоо танигдаагүй, ямаршье яһанай хүниие айлшан янзаар хүндэлөөд, хонуулаад гаргадаг һэн.

Аха захаяа хүндэлхэ ёһо

Эсэгэ, эхэеэ хүндэлэ, эдеэнэйнгээ дээжые эсэгэдээ түрүүн табидаг.

Айлшаниие хүндэлэн хонуулга

Айлшанайнгаа наһатай хүн байбал, оро заһажа, өөрыень хушаад, айлшанайнгаа унтаһан хойно эзэдынь хэбтэридээ ородог. Айлшанай унтаад һэрихэдэ: "Һайн нойрсобо гүт? Даараа, яндадаа үгы гүт?" — гэхэ мэтээр һанаагаа зобохо.

Айлшаниие угталга, хүндэлэлгэ

Айлда ерэһэн бүхы хүн, айлшад, хүршэнэр, танилнууд, аянай гү, али ябуул хүн, хэншье байг, айлай мориной сэргэдэ ерээд: "Нохойгоо хориит",— гэжэ нохойтой нохойшьегүй һаань, эзэдэй гэрһээ гаража ерэтэр, моринһоо буунгүй хүлеэдэг байгаа. Айлшанай ерэхэдэ, шагаажа хараад, гэрһээ гарангүй байлга, нэмһэгээр, үһэ гэзэгэеэ арбайлгаад гарахые сээрлэхэ ёһотой.

Мэндэшэлгын ёһо

— Мэндэ амар?
— Мэндэ. Та мэндэ?
— Мэндэ. Мал һүрэг мэндэ?
— Мэндэ. Танай мал һүрэг мэндэ?
— Мэндэ. Нютагаар ямар һонинтой байнат?
— Үгы даа. Та юу һонирхожо байнат?
— Үгы даа.

Бэлигүүн толиһоо

Саарһан шубуун зохёолһоо

«Монголой нюуса тобшоон» зохёолой хүмүүжүүлхы удха

Чингис Хаанай һургаалнууд

Басаганай дэрэ

Дэрэ бэлэдхэхэдээ, утыень оронойнгоо хэмжээгээр, үргэнииень толгойнгоо хэмжээгээр оёдог юм.
Оёдолой бүдынь һэеы, сэмбэ гү, али хилэн байха. Гурбан үнгын гоёолто хэжэ, хоргой хүбээ хэдэг.

Б. Сэрсэгмаа

Уусын дуун

Урдань басаганай наадан дээрэ захяа дуун, ондоогоор хэлэхэдэ, уусын дуун заатагүй зэдэлдэг байгаа.
Юундэ уусын дуун гэжэ нэрлэгдээб гэхэдэ, эхэнэр хүндэ табидаг эгээл түрүү мяхан – хониной ууса болоно.

Сэсэгма Цыбиковагай суглуулбариһаа

Басага зайлгалга

Басаганай нааданай урда "Басага зайлгалга" гэжэ ёhо үнгэргэгдэдэг байhан. Басаган хотон айлнуудаараа зайжа, нагасатан хотондоо хононо. Нэгэ үбгэн хүн, нэгэ хүбүүн, 2-3 басагад бэри болохоёо байhан басага хүргэхэ ёhотой.

Басаганай наадан

"Хурьган hэеы даруулжа,
Хундаган сагаан гэр барюулжа,
Хонин hэеы даруулжа
Хонгор сагаан ордон барюулжа
Хүргүүлбэ”