Басага зайлгалга

Басаганай нааданай урда "Басага зайлгалга" гэжэ ёhо үнгэргэгдэдэг байhан. Басаган хотон айлнуудаараа зайжа, нагасатан хотондоо хононо. Нэгэ үбгэн хүн, нэгэ хүбүүн, 2-3 басагад бэри болохоёо байhан басага хүргэхэ ёhотой. Хони гаргуулжа хүндэлүүлнэ, наада зугаа дэлгэжэ тэрэ үдэшэеэ үнгэргэнэ. Иигэжэ 4-5 хоног айлшалжа, гэртээ боро хараанаар бусаха зэргэтэй. Гэртээ дүтэлхэдөө, уйлахын ехээр уйлажа, дурата дурагүй орохо ёhотой. 

Эрхэ зоргондоо ябадаг басаган наhаниинь иигээд лэ дүүрэхэнь лэ. Түрэhэн гэрhээ гаража, хайрата эхэ эсэгэеэ орхижо ошоод, хадамуудай шарай шарайшалхань, хариин хүбүүнэй мэдэлдэ орохонь тиимэшье бэлэн бэшэ ааб даа. 

Хажуугаарнь ябаhан хэдэн хүбүүд, басагадые арай гэжэ гэртэ оруулна. Энэ хадаа хариин хадамай хатуу гарта орохын урда айл аймаг, аха дүүнэртээ зайжа, айлшалhан басагадай хурим дээрээ ерэжэ үгэнгүй мори татадаг хуушанай заншал юм. 

– Зай, хүүгэмнай аха дүү, түрэл түтимүүдтээ hайн hайхан айлшалжа ерэбэ гү, даашагүй бэлэгтэ, дабашагүй хүндэдэ хүртөөл бэзэ, – гэжэ гэртэ байhан зон асууна. 
– Гартаа багтахагүй бэлэгтэй, ганзагадаа багтахагүй хэшэгтэй ерээбди, – гэжэ харюусана. 

“Буян түрэ хоёр зоноор бүтэдэг” – гэжэ буряад арадай элинсэг хулинсагууд хэлсэдэг байһан. Гараха түрэхын ябалсадаг,айлшалалсадагшьегүй байһан басаган бэеэ хүсэжэ, хадамда гараха болоходоо, уг түрэлөө дахажа айлшалдаг буряад зоной һайхан заншал байгаа. Баяншье, үгытэйшье айл байдаг. Басаганайнгаа хадамда гараад байхада, гэр дотороо хэрэглэхэ зүйлнүүдыень гүйсэд хангаха шадалшьегүй айл байха. Тэдэ дутуу дундануудые мяхан түрэл хүнүүд, дүтынь нүхэд хүсөөжэ, дүүрэн шадалтай гэр гуламта бүтээнэд ха юм. 

Басаганайнгаа айлаар зайжа айлшалаад, бэлэг - сэлэгтэй ерэhэнэйнь удаа гэртэхиниинь басаганай наадан гэжэ ехэ найр хэнэ. Басаганай наада үнгэргэхэ үдэр лама гаргана. Шарууhа гаргажа, басаганай зайлганда хабаатай бүгэдэ түрэлхидөө, басаганайнгаа нүхэдые хүндэлнэ. Тэдэнэр hайхан үреэлээ хэлэнэ. Болохоёо байһан хуримда хэн ямар үүргэ дүүргэхэ, ямар гуримтайгаар үнгэргэхэ тухайгаа зүбшэнэ. 

Үдэшэлэниинь залуушуул түүдэг тойрожо наададаг тула зарим газарта басаганай наада түүдэгэйшье наадан гэжэ нэрлэдэг байһан. 

Посхоод, хорёо шэнэлхэдэ үлүү гараһан, үмхирһэн һургаагуудые залуушуул үдэр байхада суглуулаад, үдэшэниинь түүдэг носоожо, нүгөө хажуудань хаһаг тэргэ табяад, тэрэнээ тойрожо дуу дууладаг, ёохор хатардаг, хамтын наада эмхидхэдэг байгаа.