Оролто үгэ

"Алтаргана" нааданай гүн удха

Мүнөө үеын хүнэй ухаанай, сэдьхэлэй маягуудые һэргээлгэ болон тодорхойлолго дээрэ энэ наадануудай гүн удха үндэһэлнэ. Мүнөөдэрэйнгөө ба ерээдүйнгөө байдалые ойлгохын тула бидэ үнгэрһэн сагаа эрьежэ хараха ёһотойбди.

Бата Баяртуев

Алтарганын гимн

Ази түбиин шэмэрүүндэ алтаргана ургана.
Ариг уһан нютагта арад зомнай амидарна.
“Алтарганын” наадан – аялга дуун, хүгжэм.
“Алтарганын” наадан – эрын гурбан наадан

Алтаргана – бүхэдэлхэйн буряад-монголшуудай наадан

Нэмэлтэ мэдээсэлнүүд

"Алтарганын" түүхэ

1990-дэхи онуудаар Бэлигсайхан гэжэ олзын хэрэг эрхилэгшэ буряад сэхээтэнэй халуун дэмжэлгээр «Буряад арадай аман зохёолые һэргээлгын жаса» Монгол орондо тогтооһон юм. Түрүүлэгшээрнь Монголой Социалис Ажалай Баатар, арадай артист Пүрэвдорж һунгагдаа һэн. Энэ жасын үүсхэлээр, Хэнтэй аймагай буряад дуунуудта дуратайшуулай дэмжэлгээр имагтал буряад арадай, тиихэ мүртөө хори-буряадуудай дуунуудай найр наадан болохо зорилготойгоор «Алтаргана» эхиеэ абаа бэлэй.

Хатануудай мүрысөөндэ

Түрэл хэлэнэйнгээ булагһаа
Таанараа сүршэн үреэлһүү:
Гал хотоймо үнэр бологты,
Газар хотоймо баян һуугты!

Дангинануудай мүрысөөндэ

Хони, хурьгад мааража,
Хэшэгнай арьбажаба.
Сагаалгамнай мандажа,
Сэдьхэлнай баясаба.
Сагаан һараар!

Баатарнуудай мүрысөөндэ

Уурагта түрэл хэлэеэ
Эжыдээл хүндэлжэ ябахаб.
Угсаата буурай заншалаа
Эрын гуримаар сахихаб.

Гүйгөөшын амжалта унагшаһаа

Хүнэй хани болохо морин эрдэниин эрдэм олон: хатарша, жороо, гүйгөөшэ, хүндэ ашаанай, ута аянай ябадалша морид байха.

Номо эрдэни

Номонь боди сагаан сэдьхэлэй тэмдэг,
Һурша годлинь мэргэн бодолой тэмдэг –
Боди сэдьхэл, мэргэн бодол,
Нэгэдэбэл хүсэл бүтэхэ мүн

Һур харбалга. Л. Линховоин

Энэ наадые урдань һур харбаан гэдэггүй, миин лэ һур гэжэ нэрлэдэг һэн. Имагтал энэ наадан эрэгтэйшүүлэй зугаа байгаа. Энээнээ ехэл хүндэтэйгөөр һанадаг, бэшэ бэшэ наадан зугаануудтай жэшэшэгүй дээгүүр тоолодог байгаа юм даа.

Эрын гурбан наадан тухай

Жаргалта Буряадайм, Буряадайм
Жабхаланта дуунууд, дуунууд.
Сурхарбаан дээрэ сууряатан зэдэлнэ.
Сурхарбаан, сурхарбаан, сурхарбаан.

Үг. Баатар Батоевой

Һур харбаан

Номые үхэрэй гү, али томо амитанай эбэрые хабтайлгаад, арадань малай шүрбэhэ зузаанаар няагаад, шүрбэhэн дээрээ үшөө хуhанай үйhэ няажа хэдэг юм hэн. Хүбшыень татаха оноонуудые яhаар, эбэрээр хэдэг байгаа.

Мори урилдаан

Монгол угсаатан эгээл һүүлдэ ерэһэн мориие илажа гараһан моринтой адляар магтажа, урмашуулгын шан барюулдаг.

Бүхэ барилдаан

Х-ХII зуун жэлдэ найр нааданай үедэ бүхэ барилдаанай болоходо, хуураар наадажа, хүгжэм хабсаруулдаг байһан юм ха. Гол голойхид өөр өөрынгөө бүхэнүүдые табидаг байгаа.

Сурхарбаанай түүхэһээ

1918 оной апрелиин 22-то Совет правительство Бүгэдэ ниитын сэрэгэй һуралсал (Всеобуч) тухай Декрет гаргаа һэн. Энэ Декрет Соведүүдэй орон дотор физкультурын хүдэлөөе үргэнөөр хүгжөөхэ хэрэгтэ эхи табиһан байгаа.

Арбан хоёр жэлэй магтаал

Алтан дэлхэйдэ нүхэтэй,
Алтан таряан эдеэтэй,
Адхын шэнээн бэетэй
Ама сагаан Хулгана жэл.

Аба эжыгээ золгоорой

Үбэлэй хүйтэнэй һүүлшын үдэр,
Өөдэлхэ хабарай эхин үдэр,
Үлзытэ Шэнын нэгэнэй үдэр
Аба эжыдээ айлшалжа ошоорой!

Сартуулай Сагаалган

Эртэ урда сагта сартуул буряад зон сагаа һарын найр наадые намарай сагта хэдэг байгаа. Энээн тухай Буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаров иигэжэ бэшээ: «Сагаа һара» гэһэн нэрэнь «цагаа» гэһэн үгэһөө бии болоо. «Цагаа» (творог) гээшые намарай сагта хэдэг ха юм. Намарай баян сагта үнеэнэй һүнэй дэлгэржэ, сагаан эдеэнэй хүнэг һабаар халиха хаһада сагаа, аарсаяа торхо соогоо хэжэ, үбэлдөө эдихэеэ хадагалдаг үе байгаа.»