Саарһан шубуун зохёолһоо

Эртэ урда сагта ноён хутагта Рабжын зохёоһон "Саарһан шубуун зохёол" соо һургаалда хэрэггүй хүн ямар байха бэ гэһэн асуудалда иимэ харюу байна: 
— Мунхаг ухаатай, муу мохоо, юумэ мэдэдэггүй хүндэ һургаал хэрэггүй. 
— Өөрыгөө ехэдэ тоолодог, омогтой тэнэг хүндэ һургаал хэрэггүй. 
— Гэмтэй гэмгүйень мэдэнгүй үһэригшэ хүндэ һургаал хэрэггүй. Тэрээндэ туһалха гэжэ зоболтогүй. 
— Бүхы юумэндэ шунадаг хүндэ, хэтэрхэй гоёмсуу, хэмээ мэдэхэгүй хүндэ һургаал хэрэггүй. 
— Ухаатай дээдэһээ тэрьелһэн, элдэбээр баһагдажа, дорьбогүй болоһон хүндэ һургаал хэрэггүй. 
— Хэтэрмэ ухаатай, хүндэ өөдэрхэдэг хүндэ һургаал хэрэггүй. 
— Эд, мал, зөөриеэ худалдаһаар үгырһэн хүндэ һургаал хэрэггүй.

Һургаалда хэрэгтэй хүндэ юу зааха бэ гэһэн асуудалда иигэжэ харюусаһан байна: 
— Энэ ба хойтын мүртэ һүрхэйтэжэ, омог бү гарга, хүндэ дээрэлхүү буруу үгэ бодолгүйгөөр бү хэлэ. 
— Хэлбэржэ олон янзаар иишэ тиишээ бү урба, нүхэртөө орхигдожо, мууе бү хэ. 
— Муутай муу, һабагүй үгэ бү хэлэ. Муу һанаатай хүнтэй хэрэг бү зүбшэ, мууе һанажа, буруу зүбшэл үгэжэ болохо. 
— Мууе һанажа, элдэб зан бү гарга, хоролхожо, хүнэй мууе бү малта. 
— Хобой хорон муу үгэ бү зөө, худалаар элдэб буруу үһөө үгэ бү хэлэ. Сэдьхэлдээ шэн һанан, зүрхэндөө шэнжэлжэ үзөөд эхилэ. 
— Һанаамжалангүй бү һальхайда. Һальхай ябадалаар жаргал хэзээшье олдохогүй. Һальхай хүнтэй хэзээшье бү холбоорилдо. 
— Гэнэдэжэ хүнһөө урид буруу юумэ бү үмөөрэ. Лабыень мэдэнгүй, оролдоходо буруу. 
— Ондоо хүнэй юумэндэ бү шунахайра. Шунахайрал, хомхой сэдьхэл хоёр хадаа муу хүнэй шэнжэ. 

Бузар ябадалые хилэнлэжэ, яагаад анхаржа бэеэ абажа ябахаб гэһэн асуудалда иигэжэ харюу үгэнэ: 
— Сүлөөгүйб гэжэ, һайнһаа бү алгаса. 
— Шадалгүй байжа, наншалдаан руу бү оролсо. 
— Ухаатан дээдэстэ үгэ хэлэжэ, зүбые дуула. 
— Изагуур муута муу ябадалтанда ойртонгүй, холуур яба. 
— Һанаһан юумэеэ хаа-хаанагүй ярижа бү хөөрэ. Ушарха һалахада бү холодо, боди сэдьхэлээ бү марта, хамта олоной нангин хэрэгэй түлөө оролдо. 
— Һанаһан бүхэнөө хүндэ бү элирхэйлэ. 
— Тэрэ энэ гэжэ бү һайрха, тиигэ иигээ гэжэ хүндэ бү ноёрхо, олоной һанаа хүлеэ. 
— Өөрөө сэсэрхээд, бү уурла. Ушарынь мэдэнгүй һонирхоод, бү урба. 
— Үгэбэл, харамнангүй үгэ. Үгэһэн хүн үгырдэггүй гээшэ үнэн юм. 
— Һахил санаар хүртэбэл, заабари ёһоорнь яба. Тангаригаа үгэбэл, заабари ёһоорнь яба. Тангаригаа эбдэбэл, нүгэл суглуулхаш. 
— Хүлисэбэл – хуягтай адли. Жэшээлбэл – бата һайн мүн. Мартангүй һанажа ябабал – шэнжэлэл бисалгал мүн. Эрэдэ мэдэл һайн болобол, бэлиг мүн. 
— Мунхаг хүниие һургахые оролдоходо – үйлын үри. Тэрэнииень мэдэхэгүй һаа, һургагша хүн өөрыгөө зобоохо. 
— Мунинха хүниие шангаар хорибол, галзуурха, тиимэ һэн тулань һайн үгөөр аргынь оложо номгодхо. Уур сухалтай хүниие шангаар хорибол, галзуурха, тиимэ һэн тулань һайн үгөөр аргынь оложо номгодхо. Уур сухалтай хүниие шэрүүнээр хэлэхэдэ, аюул болохо, тиимэ һэн тулань урмашуулжа ойлгуула. 
— Омогтой тэбдүү хүниие дарлажа хэлэхэдэ гомдохо, тиимэ һэн тулань нэрэ солыень магтан баярлуулжа хэлэ. 
— Дээрэлхүү хүниие хүхеэжэ магтабал, буруу хэрэг гараха, тиимэ һэн тулань өөгшөөнгүй орхи. 
— Атаархагша хүндэ зохидоор байгаагүй һаа гомдохо, тиимэ һэн тулань бодолтойгоор хэлэ. 
— Харуу хяһуур хүн хайрсаг шиирэ бүтээр үгэхэдөө харамнаха, тиимэ һэн тулань тэрээнтэй наймаа бү хээрэй. 
— Хулгайша хүнтэй нүхэсэбэл, зоргоороо һурахаш, тиимэ һэн тула дорой байдалда орожо, бүхы наһанайнгаа тэгшэ ябадал алдахаш.

Иигээд һонирхон үзэхэдэ, "СААРҺАН ШУБУУН ЗОХЁОЛ" гээшэ ехэл методическа шэглэлтэй зохёол байна. Ехэнхи ушарта яахадаа һайн, яахадаа мууб, ямар үйлэ зүб, ямар үйлэ бурууб гэжэ бэшэ, харин яажа һайниие дагаха, мууһаа холодохо, ямар зантай хүндэ яажа хандаа һаа, ямар һэргэлэмжэ, хэмжээ абаа һаа туһа болохоб гэжэ заана. Һайн дүн гаргахын тула, хүн бүхэндэ хандалгын дүрэ, "түлхюурхэниие" хэрэглэхые ойлгуулна. Жэшээнь, алдуугаа заһаха шадалгүй, буруугаа ойлгохо ухаагүй, муугаа диилэхэ хабагүй хүнүүд тухай "хайратай", "хөөрхэй" гэһэн үгэнүүдээр хэлэһэниинь угаа һонин: 
— Сухалтай мунхагта хурса хутагаар отолуулһандал зоболонтой амитад — хөөрхэй. 
— Өөрынгөө ухаанда энэ наһанайнгаа ябадалые буруу муугаар хэлэжэ зобоһон амитан бүгэдэ — хөөрхэй. 
— Уурлажа сухалдахадаа дуугархаа болидог, баярлахадаа олон үгэ ша- шаха, үбгэд хүгшэдтэ, өөрһөө доошо тулюурнуудта дээрэлхэн бадашаха, дээшээ бараг зондо, хүсэтэй залуу шадалтанда нилтагашаха, һаймһарха, эшэхэгүй, мунхаг амитан бүгэдэ — хөөрхэй. 
— Үглөө маргаашые туйлаха шадабаригүй һула муу амитад булта хөөрхэй. 
— Муу ябадалтай, мууда нэрбэгдэһэн, ухаагүй боложо үбэштэйрһэн, аргалха аргагүйгөөр муу замда ороһон амитад бүгэдэ — хөөрхэй. 
— Урдань хэһэн үйлынгөө үреэр зобоод, зоболонһоо мултараад, һайн ухаатай хүнэй бэе олоод, жаргалангүй зободог тэдэ амитад бүгэдэ тэгшэ – хөөрхэй. 

Энээнһээ ондоо ямар үгэнүүдээр муу һайн хоёрые, хара сагаан бүгэдые ойлгуулан хэлэжэ болоно бэ? Зүрхөө дараад, ухаагаа гүйлгөөд, энэ зохёол уншаһан хүн бүгэдэ өөрынгөө дутуу дундые элирүүлхэ ба хайшан гэжэ тэдэнээ заһаха, зүб харгыда орохоб гэжэ ойлгохо. 

Эртэ урдымнай оюун бэлигэй дээжэ болохо "СААРҺАН ШУБУУН ЗОХЁОЛ" соо: 
— Хүнэй хүсөөр һайн ябаад, һэшхэлгүйгөөр хэтэрхэ хүн байдаг. Хүнэй нэрээр нюур олоод, бэеэ магтадагшье хүн байдаг. 
— Хүнэй юумээр баяжаад, элдэб үгөөр, бардамаар хэлэдэг зон бии. Өөдэргэ дээшээ ябахада атаархадаг, дорой доро ябахада доромжолон хэлэдэг зон баһал байха. 
— Энэ сагта ноёд, һайд, түшэмэд болон зон эдилгэ абалгын хүсөөр бүхы юумэ туйладаг. Эрдэм ном мэдэлгэ ехэтэй хадаа иимэ ушар зүб ойлгохо гэхэдэш, һайн нэрэ, албан тушаал, эд зөөри, ном номнохо, нэрэ олохын тулада би буян үйлэдөөб гэхэ ёһо баһал гарадаг. Үгэлигэ үгэжэ, жиндаг шаби бололсоод, шанаргүй ябадалай болоходо, өөһэдөө муудалдаһан аад, тэрэнээ мэдэнгүй, саг муудаа гэжэ хэлэдэг хүнүүдшье бии гээд хэлэлтэй. 

Энэ зохёол соо зоной дунда бэеэ зүбөөр абажа, өөһэдынгөө ухаан сэдьхэлые сэбэрлэжэ яба, хүнэй абари зангай муу бурууе адаглахадаа, мууе хэжэ байһан амитанһаа холуур зайл гэхэ гү, али муу үйлэ хэжэ байгшые сэдьхэлдээ шүүмжэлжэ, һажаалдахые сээрлэ гэһэн гашай табигдана.