Хонинойнгоо тархиһаа үргыень хэлэтэйгээрнь заалажа һалгаагаад, арһыень һайнаар галда хуухалжа, тон сэбэрээр угаагаад шанахада, хонин төөлэй бэлэн болобо гээшэ. Төөлэйгөө айлшадтаа табихадаа, хоншоороорнь урагшань харуулжа баряад, нара зүб харуулан эрьюулээд, хүнэй дэгэлэй энгэр руу зүглүүлэн табидаг.
Зарим нютагуудта хурим түрэ дээрэ худын түрүүдэ төөлэй табихадаа, жэшээнь, иигэжэ үреэдэг:
Хун сагаан хониной төөлэйе,
Худа урагууднай, хүндэжэ хайрлагты.
Түлгэ, эрьеын төөлэй
Түрын хүндэ болог .
Түрэһэн хоёр үринэрнай
Тэгшэ баян жаргаг.
Хун сагаан хониной төөлэй
Хуримай хүндэ болог.
Хоёр һайхан үринэрнай
Хододоо золтой жаргаг.
Үбгэн түрүү төөлэй абажа, зүүн гар дээрээ баряад, баруун гараараа хууха дээрэнь номо годлиин салир үзүүртэл адляар отолһон гурбалжаниие хуу татан абажа, ара тээшэнь үргөөд, шэхэн доронь отолжо заһаһыень галда үргэжэ, нүгөө шэхэн доро заһаһыень таһалжа, ама хүрөөд, төөлэйгөө нара зүб эрьюулэн хушуугаарнь табаг мэдүүлэгшэдэ үндэр хабһатайгаар залаха болоно. Доошоо табаг барижа залаадаһа заланад. Булта табаг барижа хооллоно. Төөлэй залаадаһа абагша төөлэйнгөө уураг тархииень бултайлгаад, үндэр хабһатайгаар үбгэн түрүүдэ бусаажа барина.
Үбгэн түрүү үндэр хабһанай тархигүй талаарнь хушалжа уураг тархиһаа ама хүрөөд, төөлэйгөө доошонь дамжуулна. Тиигээд булта ама хүрэнэ. Төөлэй асаржа бариһан хүбүүн тэрэнээ дүү үбгэн түрүүдэ барина. “Нютаг нютагта төөлэйн дууе ондо ондоо үгэтэйгөөр, өөр өөрын аянгатайгаар дууладаг байгаа. Гэбэшье гол удха ба шэглэлынь, юрэнхыдөө, адлишуул байдаг”. Эрдэмтэн Д. С. Дугаровай суглуулһан "Буряад арадай дуунууд" (85 нюур) гэһэн ном сооһоо абажа, нэгэ иимэ төөлэйн дуу хараад үзэе:
Төөнтэйхэн хүринөөрөө
Түрын газарые зорие.
Түрын түрүү таанартаа
Төөлэйн зугаа бария.
Хатартайхан хүринөөрөө
Хуримай газарые зорие.
Худын түрүү таанартаа
Төөлэйн зугаа бария.
Энэ дууень үбгэн түрүү һонирхон шагнаад, дуушанда шан үгэжэ болохо байна. Айлшадай дүхэригһөө эгээл доро һуужа, үргэн гү, али харти түрүү мяхатай табагта хүртэһэн залуушуул үргэ, харти табиба гэжэ нэгэшье муу һанадаггүй. Харин дүхэригтэ һуужа, нэрэтэ табагта һууһандаа урмашадаг байгаа бшуу. Хүн ходо бага үхибүүн гү, али залуу ябаха бэшэ. Жэл бүри, сагаалха бүхэндөө, нэгэ наһа нэмэһээр, дүхэригтэ дундуур, ябан ошон дээгүүр һууха сагынь ерэхэ бшуу. Тэрэ болотороо ехэшүүлые адаглажа, хамаг ёһо заншалнуудые мэдэхэ ба өөһэдөөшье шадаха болоно.
Эдэ бүгэдые һанаандаа хадуужа зүб тээшэнь ажабайдалдаа хэрэглэжэ, үетэн нүхэдтөө, ахай абгайнартаа, тала танилдаа, дахуулжа ябаһан дүүнэртээ ойлгуулжа ябаа һаа, ажабайдалдамнай, аяг зандамнай, ами наһандамнай хэтэдээ хэрэгтэй байха.
Ёһо заншалнуудаа сүм мэдээд, алхам бүридөө сахяад ябаа һаамнай зан абаримнай заһарха, харгымнай арюун, сэдьхэлнай сэбэр боложо ажабайдалнай һайжарха.
Зарим нютагуудта хурим түрэ дээрэ худын түрүүдэ төөлэй табихадаа, жэшээнь, иигэжэ үреэдэг:
Хун сагаан хониной төөлэйе,
Худа урагууднай, хүндэжэ хайрлагты.
Түлгэ, эрьеын төөлэй
Түрын хүндэ болог .
Түрэһэн хоёр үринэрнай
Тэгшэ баян жаргаг.
Хун сагаан хониной төөлэй
Хуримай хүндэ болог.
Хоёр һайхан үринэрнай
Хододоо золтой жаргаг.
Үбгэн түрүү төөлэй абажа, зүүн гар дээрээ баряад, баруун гараараа хууха дээрэнь номо годлиин салир үзүүртэл адляар отолһон гурбалжаниие хуу татан абажа, ара тээшэнь үргөөд, шэхэн доронь отолжо заһаһыень галда үргэжэ, нүгөө шэхэн доро заһаһыень таһалжа, ама хүрөөд, төөлэйгөө нара зүб эрьюулэн хушуугаарнь табаг мэдүүлэгшэдэ үндэр хабһатайгаар залаха болоно. Доошоо табаг барижа залаадаһа заланад. Булта табаг барижа хооллоно. Төөлэй залаадаһа абагша төөлэйнгөө уураг тархииень бултайлгаад, үндэр хабһатайгаар үбгэн түрүүдэ бусаажа барина.
Үбгэн түрүү үндэр хабһанай тархигүй талаарнь хушалжа уураг тархиһаа ама хүрөөд, төөлэйгөө доошонь дамжуулна. Тиигээд булта ама хүрэнэ. Төөлэй асаржа бариһан хүбүүн тэрэнээ дүү үбгэн түрүүдэ барина. “Нютаг нютагта төөлэйн дууе ондо ондоо үгэтэйгөөр, өөр өөрын аянгатайгаар дууладаг байгаа. Гэбэшье гол удха ба шэглэлынь, юрэнхыдөө, адлишуул байдаг”. Эрдэмтэн Д. С. Дугаровай суглуулһан "Буряад арадай дуунууд" (85 нюур) гэһэн ном сооһоо абажа, нэгэ иимэ төөлэйн дуу хараад үзэе:
Төөнтэйхэн хүринөөрөө
Түрын газарые зорие.
Түрын түрүү таанартаа
Төөлэйн зугаа бария.
Хатартайхан хүринөөрөө
Хуримай газарые зорие.
Худын түрүү таанартаа
Төөлэйн зугаа бария.
Захааминайхид
Захааминайхид
Энэ дууень үбгэн түрүү һонирхон шагнаад, дуушанда шан үгэжэ болохо байна. Айлшадай дүхэригһөө эгээл доро һуужа, үргэн гү, али харти түрүү мяхатай табагта хүртэһэн залуушуул үргэ, харти табиба гэжэ нэгэшье муу һанадаггүй. Харин дүхэригтэ һуужа, нэрэтэ табагта һууһандаа урмашадаг байгаа бшуу. Хүн ходо бага үхибүүн гү, али залуу ябаха бэшэ. Жэл бүри, сагаалха бүхэндөө, нэгэ наһа нэмэһээр, дүхэригтэ дундуур, ябан ошон дээгүүр һууха сагынь ерэхэ бшуу. Тэрэ болотороо ехэшүүлые адаглажа, хамаг ёһо заншалнуудые мэдэхэ ба өөһэдөөшье шадаха болоно.
Эдэ бүгэдые һанаандаа хадуужа зүб тээшэнь ажабайдалдаа хэрэглэжэ, үетэн нүхэдтөө, ахай абгайнартаа, тала танилдаа, дахуулжа ябаһан дүүнэртээ ойлгуулжа ябаа һаа, ажабайдалдамнай, аяг зандамнай, ами наһандамнай хэтэдээ хэрэгтэй байха.
Ёһо заншалнуудаа сүм мэдээд, алхам бүридөө сахяад ябаа һаамнай зан абаримнай заһарха, харгымнай арюун, сэдьхэлнай сэбэр боложо ажабайдалнай һайжарха.