Дэлхэйе доһолгогшо гэжэ сууда гараһан Чингис хаан ахамад ноёдтоо, албата эондоо, аха дүү түрэлхидтөө, үри хүүгэдтээ элдэб ушараар дашарамдуулан, һургаалай үгэнүүдые хэлэһэн байдаг. Тэрэ һургаалнуудынь түүхын хуудаһануудта тэмдэглэгдэн абтаһан байха зуураа, удхаараа сэсэн, найруулгаараа мэргэн, зорилгоороо хүмүүжүүлхы шэнжэтэйгээр илгарна. Эндэ бидэ Чингис хаанай хэлэһэн зарим һургаалнуудые тунхаглахадаа, тэдэнэй ганса эртэ урда сагай зондо бэшэ, харин мүнөөшъе үеын хүнүүдтэ туһатай байха бэзэ гэжэ найданабди. Юундэб гэхэдэ, хэзээдэ муу үйлэ, хэрэг, юумэн, абари зантай тэмсэн буруушаажа, һайн үйлэ, хэрэг, юумэн, абари зангые дэмжэжэ байха ёһотойбди. Чингис хаанай һургаалнуудые дугаарлан тайлбарилая:
НЭГЭДЭХИ ҺУРГААЛ
"Худалшанай магтаалда үнэншөө һаа, ши ёһотой тэнэг гээшэш".
Чингис хаан хии магтахада, ехэ дурагүй байһан юм. Тэрэ хэнһээш бэрхээр худалшаниие үнэн хүнһөө илгаруулжа шададаг байгаа. Тиимэһээ тэрэ хүнэй зан хараһаар адаглан мэдэдэг һэн.
Тайжануудтай байлдаанда Чингис илалта туйлаба. Хормогондо ороһон зоной дунда хаанай хүлэгэй хүзүү ехээр шархатуулһан Зургаадай мэргэн гэжэ сэрэгшэ байба. Чингис хаан тэрээнһээ сухалтайгаар асууба:
— Хэн минии сабидар хүлэгэй хүзүү шархатуулааб? Тиихэдэнь Зургаатай мэргэн урагшаа гаража хэлэбэ:
— Би харбааб. Намайе саазалхаа һанаа һаа, мүнхэ нойроор хэбтэхэ алда газар үгэгты. Намайе хайрлахаа һанаа һаа, захиралта үгэгты—дайр шулуу бута сохихоб, далайн уһа дайдаар сасахаб, дайсанайтнай зүрхэ ходо татахаб!
Иигэжэ хэлэхэдэнь, Чингис хаан энэ үнэн хүн, ёһото баатар гэжэ ойлгоод, тэрээндэ Зэбэ гэжэ шэнэ нэрэ үгэбэ. Тэрэ Зэбэ гэгшэ хожомынь Чингис хаанай юһэн үрлэг нэрэтэ агуу суута сэрэгэй ноёдой нэгэн болоһон юм.
ХОЁРДОХИ ҺУРГААЛ
"Гэрэй ажал хатад болон эмэгтэйшүүл хэдэг, гүрэнэй ажал хаад болон эрэгтэйшүүл хэдэг. Эрэгтэйн эзэгүйдэ эмэгтэйнь айлшанаа хүндэлнэ. Тиигэжэ эмэгтэйнь эрэгтэйгээ хүндэлнэ".
Монгол эмэгтэйшүүлэй Чингис хаанай һургаал хэр дүүргэжэ байдагынь айлшад сэгнэхэ.
ГУРБАДАХИ ҺУРГААЛ
"Хэрбээ таанад хододоо гоё хубсаһа үмдөөд, амтатай эдеэгээр хооллоод, һайн мори унаад, һайхан эхэнэрнүүдээр сэнгээд ябаа һаа, агууехэ монголшуудай гүрэниие тогтоохын түлөө зоболон үзэһэн, оролдолго гаргаһанииемнай түргэн мартахат", — гэжэ үхибүүдтээ хандажа хэлэһэн байдаг.
Ёһоороо мүнөө сагта хариин эдээр хубсалһан, хатуу архяар мэнэрһэн, хурдан машинаар гүйлгэлдэһэн, хурисалай газараар сэнгэһэн залуушуул элинсэг хулинсагайнгаа, эхэ эсэгынгээ энэ байдалай түлөө зоболон үзэһэн, оролдолго гаргаһаниие мартахань тэрэ бэзэ.
ДҮРБЭДЭХИ ҺУРГААЛ
"Һанаһанаа бү хубилга, хэлэһэнээ бү арса".
Мүнөө сагта һанаһанаа һанаа амар хубилгана, хэлэһэнээ хэрэггүйдэ тоолоно; нүхэд дайсад болоно, дайсад нүхэд болоно; һүзэггүйшүүл һүзэгтэй болоно, һүзэгтэйшүүл һүзэггүй болоно; материалис үзэлтэн идеалист болоно, идеалис үзэлтэн материалист болоно; коммунист капиталист болоно, капиталист коммунист болоно; һанаһанаа хубилгангүй, хэлэһэнээ арсангүй байха хүн үгы болоно.
ТАБАДАХИ ҺУРГААЛ
"Архиншан ама хооһон, нюдэ һохор, шэхэ дүлии. Зүрхэниинь сэдьхэлыень һаатуулна, гарынь ажалыень һаатуулна. Архида дуратай ажалшан эөөриеэ алдаха; архида дуратай ноён ажалаа алдаха; архида дуратай сэрэгшэ журамаа алдаха; архида дуратай дарга (сэрэгэй) байлдаагаа алдаха; архида дуратай хаан засагаа алдаха".
Архи гээшэ айлшаниие аалихан хүндэлхэ ундан бэшэ, харин арга мүрөө оложо, ажалайшье, амаралтыншье үдэр аманда орохысо ууха юумэн гэжэ зүдэрөөшэд Чингис хаанай сэсэн һургаал анхарыт!
ЗУРГААДАХИ ҺУРГААЛ
"Агуу хүсэтэ гүрэнэй түлөө, алгадгүй үнэн хэрэгэй түлөө тэмсэгшэ ёһото эрэ болоно. Хэрбээ тиимэ эрэ тэнэг эзэнтэй байгаа һаа, тон голхормоор".
Чингис хаан һайн хүниие зүбөөр сэгнэжэ шададаг байгаа. Теэд мүнөөнэй гүрэнүүдэй зарим ударидагшад иимэ шанараа гээнхэй гэжэ һанамаар: муушье һаа, өөртэнь лэ үнэн байбалнь, тэрэниие гүрэнэй хэрэгтэ хабаадуулна.
ДОЛООДОХИ ҺУРГААЛ
"Xэрбээ дайсан дали ургажа, огторгойдо ниидэбэлнь, харсага болон хүсөөд бари; хэрбээ аймхай дайсан тарбаган болоод, харанхы нүхэ руу тэрьелээ һаань, түмэр хүрзөөр малтажа олоод бари; хэрбээ тэрэ яндан хашарһата загаһан болоод, хара далай руу шунгаа һаань, губшуур болоод удхажа бари!"
Чингис хаан зориһоноо бэелүүлжэ шададаг, һанаһанаа абажа амардаг байһан. Теэд архяа уугаад, ажалаа хаяад, гүрэндөө найдаад, гүзээндөө нёлбоод хэбтэхэдэ, юун бүтэхэб даа.
НАЙМАДАХИ ҺУРГААЛ
“Хатан гурбан үбгэнтэй юм: нэгэдэхинь – алтаар сэнтэй агуу гүрэниинь; хоёрдохинь – аминаар сэнтэй нангин нэрэнь; гурбадахинь – өөрынь абаали үбгэниинь. Хэрбээ алтаар сэнтэй агуу гүрэндөө үнэн байбалшни, аминаар сэнтэй нэрэшни нангин байбалнь, абаали өөрын үбгэншни шамдаа үнэн ябаха".
Чингис хаан арадайнгаа болон гүрэнэйнгөө ашагые өөрынгөө ашагһаа үлүү һанадаг байһан. Харин мүнөөнэй ударидагшад өөрынгөө ашагые һанаад, арадайнгаа талые, гүрэнэй ашагые мартадаг.
ЮҺЭДЭХИ ҺУРГААЛ
"Эдеэнэйнгээ һайниие үгэһэн, эһэ тооһыетнай арилгаһан, энэ хүл дээрэтнай табижа, эрын зэргэдэ гаргаһан эмгэн һайхан эхэеэ бү мартагты".
Шэрүүн абарита сэрэгшэшье һаа, хатуу сэдьхэлтэ дайшашье һаа, Чингис хаан түрэһэн Өөлэн эхэеэ түрибэлгүй ехээр хүндэлдэг байһан гэдэг. Һургаалынь һанажа, эхэ эсэгэеэ хододоо хүндэлэн дурдан ябаял!
АРБАДАХИ ҺУРГААЛ
"Өөрынгөө габьяагаар хаан болооб гэжэ бү һана; бусадһаа ухаатайдаа эзэн болооб гэжэ бү һана; бултанһаа һайндаа өөдөө дэбжээб гэжэ бү һана. Мүнхэ тэнгэридээ мүргэ, түрэлхи арадтаа һүгэдэ".
Чингис хаан арад түмэнэйнгөө ашаар агууехэ үйлэ болон хэрэг хэжэ ябаһанаа мэдэрдэг байһан юм. Өөрынгөө эрэ бэрхэдэ хүн болодоггүй, харин хүнэй үргэмжөөр хүн болодог гэжэ һургаһыень ойлгохо хэрэгтэй.
АРБАН НЭГЭДЭХИ ҺУРГААЛ
"Өөрынгөө хүбүүд, басагадые һургаха хэһээхэдээ, хододоо арадайнгаа заншал һануулагты".
Залуу үетэн гарбалаа газарта хаянгүй, угаа уһанда хэнгүй, уг узуураа дурдажа, орон нютагаа тахижа, үбгэд хүгшэдөө үргэжэ, ахай абгайнараа хүндэлжэ ябаха тухай Чингис хаанай һургаал мартахагүй хэрэгтэй.
АРБАН ХОЁРДОХИ ҺУРГААЛ
"Хэрбээ үхибүүгүй хүнэй үтэлжэ наһа бараа һаань, тэрэнэй зөөриие эзэниинь гү, али хааниинь эдлэхэ ёһогүй: зөөринь тэрэнэй үтэлхэ, үбшэлхэ сагта үргэһэн, туһалһан хүндэ үгтэхэ ёһотой".
Чингис хаанай энэ һургаалые ёһото хуули болгоод, мүнөө үншэн хэнзэнүүдээ үргэжэ, тэжээжэ байхаар болоо ха юм.
АРБАН ГУРБАДАХИ ҺУРГААЛ
"Хэрбээ шамда эрдэм һургаал абахын тула хандабалнь, хэншье һаань, тэрээндэ өөрынгөө зорилго бэелүүлхэдэнь туһала".
Чингис хаанай энэ һургаалые һанажа, мүнгэ үгөөгүй һааш, шамайе һургахагүйб, шамда туһалхагүйб гэжэ бү байгты. Мүнөө сагта бэе бэеэ һургаагүй һаа, бэе бэедээ туһалалсаагүй һаа, хэн һургахаб, хэн туһалхаб даа.
АРБАН ДҮРБЭДЭХИ ҺУРГААЛ
"Хэрбээ хүн нүхэд болоо хадаа бэе бэедээ туһалалсаха, бэе бэедээ найдаха зэргэтэй".
Чингис хаанай энэ һургаал мүнөөшье хүрэтэр Ази түбиин агууехэ талын эзэд нүүдэл монголшуудай заншал зандаа байнхай: талын монголшууд талын хүнэй ерэхэдэ баярладаг; талын монголой гэртэ талын хүнэй ороходо, табагтай эдеэн, танхатай архи байдаг.
АРБАН ТАБАДАХИ ҺУРГААЛ
"Мориёо эмээллэн унажа, дэлхэйе эзэлхэдэ бэлэн – эмээлтэй моринһоо буужа, дэлхэйе захирхада бэрхэ".
Дэлхэйе дайгаар эзэлээд, хуули зүбөөр тогтоогоогүй һаа, засагаа барижа болохогүй гэһэн Чингис хаанай сэсэн һургаал мүнөөнэй хуулита засаг тогтоожо ядажа байгшадые һануулна бэшэ гү?
АРБАН ЗУРГААДАХИ ҺУРГААЛ
"Хэрбээ дэлхэйн зоной нэгэ бүлэ мэтэ амгалан болон эбтэй ажаһуугаа һаань, би баярлахаб. Тойроод тоогүй олон хаанууд ваанууд бии болошоо. Тэдэ дура зоргоороо дай хэжэ, албата зоноо аргагүй ехээр зобоожо байна. Мүнөө хүнэй амин гээшэ юуншье бэшэ болоо. Тиимэһээ би эдэниие номгодхожо, дэлхэйн зондо эбтэй болон амгалан байдал тогтоохо гэжэ шиидээб. Хэрбээ дэлхэй дээрэ түрэһэн гансахан хүн бүхы зондо эбтэй болон амгалан байдал тогтоогоо һаань, дэлхэйн арадуудта тэрээнһээ һайн юун байхаб. Хэрбээ би энээниие хэжэ шадаа һаам, энэм юрын хүнүүдэй урда, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэриин урда барагдашагүй габьяа асарха".
Дэлхэйе эзэлхэ зорилготой дай хэһэн хүнэй уг зорилго мүнөөшье болотор бэелүүлэгдээгүй, хүн түрэлтэн дотороо химаралдаһаар зандаа байна гэжэ Чингис хаанай хэлэһэнэй ёһоор ойлгомоор байна. Дайе дайгаар даража, дэлхэй дээрэ амгалан байдал тогтоохын аргагүй, харин эбэй ёһоор хэлсэжэ, дэлхэйдэ амгалан байдал тогтоожо болохо байна гэжэ мүнөө сагта элиржэ байна.
АРБАН ДОЛООДОХИ ҺУРГААЛ
"Хаан гэһэн үгэ юумэ мэдэсэ мэтэ. Халтад гэхэдэ хаан гэһэнэй хэрэггүй. Нээрээшье, хаан болоогүй аад, хаан шэнгеэр загнахада зохид ааб даа, теэд хаан болоод, хаан шэнгеэр засагаа барижа шадаагүй һаа, эшхэбтэр".
Хамагай хаан болооб гээд, гүрэниие ударидаха ёһото хаан шэнгеэр үүргэеэ дүүргэхэеэ мэдэхэгүй; зоной ноён болооб гээд, хүниие хүтэлхэ ёһото ноён шэнгеэр бэеэ абажа ябажа шадахагүй, арадаа мэхэлжэ, зоноо зобоожо байгшад тухай Чингис хаанай һургаал һануулна.
АРБАН НАЙМАДАХИ ҺУРГААЛ
"Олондо зарлиг гаргахаһаа байтагай, ори гансахан үгэ хэлэхээ һанаа һаа, ядабал гурбаханшье мэдэхэ хүнтэй зүбшэгты".
Бүхы юумэ мэдэхэб, бүхы юумэ шадахаб гэжэ һанажа ябахын орондо, Чингис хаанай һургаалаар, олоороо хэлсэһэн үгэгүй, оолёор сабшаһан өөгүй гэжэ зоноороо зүбшэжэ ябабал, юумэн урагшатайгаар бүтэхэ ха юм даа.
АРБАН ЮҺЭДЭХИ ҺУРГААЛ
"Оролдолгыешни, тэмсэлыешни сэгнэжэ шадахагүй ударидагшадые юундэ хүндэлхэбши даа".
Оролдоһон хүниие тэнэгтэ тоолоод, тэмсэһэн хүниие дайсанда тоолоод, гүрэнэй хэрэгые буруудхадаг, олоной байдалые муудхадаг ушар байдагыень Чингис хаан зүбөөр ойлгуулхые оролдоно. Олоной түлөө бэеэрээ оролдодог, зоной түлөө һанаагаа зободог хүниие хүндэлэ.
ХОРИДОХИ ҺУРГААЛ
"Хэн гэрээ эмхитэй байлгажа шадахагүйб, тэрэ гүрэнөө эмхитэй болгожо шадахагүй; хэн өөрыгөө хүтэлжэ шадахагүйб, тэрэ зоноо ударидажа шадахагүй. Арбые ударидажа шадаха хүндэ зууе ударидуул; зууе ударидажа шадаха хүндэ мянгые ударидуул; мянгые ударидажа шадаха хүндэ түмые ударидуул; түмые ударидажа шадаха хүндэ арадаа ударидуул".
Арбан хүнһөө байтагай нэгэшье хүниие ударидажа шадахагүй аад, ноён гү, али дарга болохо ябадал тон муу хойшолонтой байһыень энэ Чингис хаанай һургаал һэргылнэ.
ХОРИН НЭГЭДЭХИ ҺУРГААЛ
"Тон үнэн шударгуу хүндэ эгээ харюусалгатай даабари үгэгты".
Үнэншэ хүн үүдэндэ, худалша хүн хойморто гэдэгтэл, үгытэй хүн үлэнхэ боложо, баян хүн бардам боложо, мүнгэтэйл һаа һургуулитай болоходонь, зөөритэйл һаа ноён болоходонь, үнэн худалые илгаруулхань бэрхэтэй байна.
ХОРИН ХОЁРДОХИ ҺУРГААЛ
"Һүлдэ ехэтэ ударидагша, бэлиг ехэтэ туһалагшанар – агууехэ гүрэниие байгуулха баялиг. Шанга хуули, эрэлхэг сэрэгшэ, үнэн тайжа, абьяастай дарга – дайсадые илаха үндэһэн".
Чингис хаан хобууша билдагуушадай орондо эрэлхэг бэлигтэйшүүлые гүрэн түрын, сэрэг дайнай хэрэгтэ хабаадуулдаг байһан гэхэ. Харин мүнөө үнэн шударгуу зоной орондо хобууша билдагуушадые, эрэлхэг зоригтойшуулай орондо ахир аймхайнуудые али бүхы хэрэгтэ оруулха ябадал хэды олон дайралданаб даа.
ХОРИН ГУРБАДАХИ ҺУРГААЛ
"Хүбүүд басагадни, ашанар зээнэрни, уг залгамжалагшадни! Ноёд сайд боложо, элдэб магтаалай нэрэ болон соло бү абагты. Тэдэ таанадай ухаа болон хүсэ нэгэшье дээшэлүүлхэгүй, харин бардам зантай болгохо. Нэрэдээ гансахан хаан гэһэн нэрэ нэмэгты".
Агууехэ сэсэ мэргэн гэхэ мэтэ магтаһан нэрэ болон солотой хүнүүд саг ерэхэ бүри олошоржо байдаг, теэд тэдэнэй хэһэн үйлэ, бүтээһэн юумэн хэр зэргэ дэлхэйн арадуудта эбтэй байдал, амгалан саг асарна гээшэб?
ХОРИН ДҮРБЭДЭХИ ҺУРГААЛ
"Ядарһан хүнэй хажуугаар туһалангүй гараһан хүнэй унажа ябаһан мори абажа хэһээ. Үтэлһэн, үгырһэн, үншэрһэн хүнһөө холуур туһалангүй гараһан хүниие тэрэ мэтэ хэһээ. Үтэлһэн, үгырһэн, үншэрһэн хүндэ туһалха гүрэнэй сан хэншье ондоо хэрэгтэ гаргашалха эрхэгүй. Хэншье байг хүнэй байхада, гансаараа бү эдеэлэ. Бүхы байһан зонтоёо хамта эдеэлэ".
Чингис хаанай һургаалай ёһоор, ямаршье хүнэй монголшуудай гэртэ ороходо, гэрэй эзэд хүндэмүүшээр угтан, сайгаа аягалдаг, эдеэгээ табидаг. Чингис хаанай үедэ үтэлһэн, үгырһэн, үншэрһэн зоноо тэдхэхэ тусхай гүрэнэй сан байһаниинь ехэ һонирхолтой. Тиихэ сагта гүрэнэй тэдхэмжын сангай зөөриие ондоо хэрэгтэ хэншье гаргашалха эрхэгүй байһан байхадань, мүнөө гүрэнэй сангай тэдхэмжын мүнгэ өөртөө олзо олохын тула түрүүлжэ байхадань, үтэлһэн, үгырһэн, үншэрһэн зон тэдхэмжэ мүнгэ саг соогоо абаха аргагүй байһаниинь гайхалтай.