Эрын нэгэ эрдэм — агнуури

Ангуушан хүн хүндэтэй, эрын 9 эрдэмэй алинииньшье шадаха ёһотой байна. Хүбүүд арба гаран наһанһаа ой тайгаар, тала нугаар, уһа голоор зубшан ябажа, хэрмэ, гүрөөһэ, загаһа нугаһа, шубуу шонхор агнажа, түрүүшын дадал олодог. Хүбшэ хангайгаар ангай мүрөөр мүрдэн ябахадаа, шуран солбон, хёрхо нюдэтэй, хүдэр шанга бэетэй хүбүүд ургана ха юм.



Анхан сагһаа агнууриин соёл 3 үүргэ бэелүүлжэ байгаа: ан олзолжо, мяхан хоолоо бэлдэхэ; арад угсаатанаа элүүр энхэ, эб хамта ябуулжа һургаха; дайн сэрэгтэ бэлэн байхын тула һорилго хэхэ. 

Хэзээнэй сагта албанда, дайн байлдаанда ябаха ушарай гарабал, агнуурида олоһон дадалынь тон туһатай байхань мэдээжэ. Хэрмэнэй нюдэ тудажа, бэеэ хуряан хорожо, шэмээ гаргангүй ябажа жааһаа һураһан жэнхэни буряад ангуушад Эсэгын дайндашье үльгэр домогто снайпернууд, тагнуулшад, партизанууд болон суурхаһан, онсо шалгарһан гээшэл!



Ойн хуули сахин, ангуушад байгаалиин хэшэгһээ хэрэгтэйгээл абадаг, хомхойржо, ан гүрөөл олоор хюдахые сээрлэдэг. Ангуудай хээлитэй, нарай түлтэй, үһэ нооһоо хүсөөдүй, үсөөржэ хоморжоод байхадань агнадаггүй. Эшэдэг амитадые эшээндэнь, һүрэг амитадые һүрэгөөрнь хюдахагүй. Ан амитаниие зобоохо, дутуу буудажа шархатааха, амитанай эшээ, шубуудай ууурхай һандааха гээшэ тон ёро муутай гэжэ тоологдодог. 

Агнуури гурбан түрэлэй байдаг: 1) ан гүрөөл агнаха "Бодончар эдихэ юумэгүй тула шонын жалгада туужа оруулһан гүрөөһэ харбан алажа эдидэг...«(Монголой нюуса тобшо,1990, 26-30). 2) элдэб түрэлэй шубуу олзолхо «Тэрэ үедэ Есүүхэй баатар шубуу агнажа ябаха зуураа...», (МНТ, 54-33). 3) загаһа, нугаһа бариха «Хабар боложо, нугаһанай ерэхэдэ, харсагаа һойжо табяад, галуу, нугаһа олоор барижа, үл залгадаг болобо». (МНТ, 27-30). («Нэгэ үдэр Тэмүүжин, Хасар, Бэгтэр, Бэлгүтэй дүрбүүлэн загаһа гоходоходонь, нэгэ сайбар загаһан гоходонь торобо». (МНТ, 76-39) . Ехэнхи ушарта ангуушад «гүрөөһэшэлхэ» дуратай, харин «загаһашалха», «шубуушалхань» хаа-яа, томо мүрэнэй, нуурай эрьеэр ажаһуугшад иимэ агнуури эрхилхэ. 



Туургатанай алибаа үйлэ хэрэг жаяг заршамтай, тиимэһээ агнууришье өөрын гуримтай, саг болзоотой, хэзээ ямар ан агнахаб гэһэн тодорхой дүримүүдтэй. Ангуушадай хэрэглэдэг зэр зэмсэгүүд: номо годли, буу, жада, ташуур, хутага, голдо, улдар (палка), урьха, занга, урам (буга агнахадаа), шэбшүүр (гүрөөһэндэ гарахадаа) гэхэ мэтэ. Буряад зон буугай бии болоодшье байхада, номо һуршаар агнахада дээрэ гэдэг байһан, буу һомолтор хэды дахин харбажа үрдихөөр гэжэ.

Эртэ урда сагай агнуури

Урдандаа ганса нэгээрээ агнахаһаа гадна хотон айлаараа хамтаржа, үргээлдэ гарадаг байһаниинь дайша зоной бэлэдхэлэй нэгэ шата байһан. Үргээлэй агнуури бүри холын хунну, Чингисхаанай үеһөө эрхилэгдэжэ, зээгэтэ аба ба аба хайдаг гээд хоёр ондоогоор нэрлэгдэнэ. Зүгөөр «аба» гэжэ үгэ алинданшье байна, юуб гэбэл «аба» гээшэ «эрэшүүлэй найр», абада гарахадаа, абанарынь хүбүүдээ эрын эрдэмдэ һургана,ерээдүйдэ нютаг ороноо хамгаалха зониие бэлдэнэ гэһэн удхатай. 

Зээгэтэ аба гээшэ баруун буряадуудай урданһаа хойшо эрхилдэг, 300 хүнэй хабаадалгатай агнуури. Зээгэтэ аба бүришье эртэ үенүүдээр бии байһан: «Абай Гэсэр Богдо» үльгэртэ, хунну, кидань арадуудай домогуудта ороһон, Чингис хааншье тус агнууриин ёһо журамые хараадаа абажа, дайшалхы жагсаалдаа хэрэглээ гэдэг. Зээгэтэ абые ехэнхидээ бөөнэр ударидадаг байгаа. Агнуурида гарахын урда тээ «сасали үргэхэ» ёһо бүтээдэг, түүдэг табижа, гал дээрэ хамаг үргэлөө: һү, мяха, сагаан эдеэ, тогооной архи мэтээ арюудхажа, орон дэлхэйдээ сасажа, үргэжэ, урагшатай агнуури, олзо хэшэг эрижэ зальбардаг, мүргэдэг һэн. 



М.Н. Хангаловай бэшэһээр,бүхы агнуури олоной дуугаар һунгагдаһан тобшиин захиралта доро үнгэрдэг, «хоёр далинь» 2 газаршанай ударидалга доро, «дали» бүриинь ангуушад засуулай мэдэлэй 10-10-да хубаарна. «Далинууд» хоёр тээшээ тараһаар, байтараа хумиржа, дүхэригөө хаажа эхилнэ. Туулгажа, дундань ороһон ангуудай томонуудынь (буга, хандагай, баабгай) жадаар, багашаг хэмжүүртэйнүүдынь һураар харбадаг һэн.

Аба хайдаг — Хориин 11 эсэгын зоной, зүүн буряадай эрхилдэг 500-1000 хүнэй хабаадалгатай агнуури. Аба (агнаха), хайдаг (хайха, мүрдэхэ) гэһэн удхатай үгэнүүд. Аба хайдагта, намарай хуушаар гү, али үбэлэй декабрь, январь һарануудта нютагай хэрмэшэд, булгашадай ойһоо бууһан хойно үнгэргэгдэдэг һэн. Аба хайдаг 15 үдэрһөө эхилээд, 2-3 һарыншье туршада үргэлжэлжэ болохо байгаа. Хамтын энэ агнуурида зун байхаһаа бэлдэжэ эхилдэг, агнууриингаа хэрэгсэлнүүдые: номо һуршануудаа, буу хутага мэтэ зэбсэгүүдээ эмхилхэ, унаха унаагаа, эдихэ хоолоо нөөсэлхэ, агнуурида эдишэ болохо малаа таргалуулха, хубсаһа хунараа оёхо, хадхаха гэхэ мэтэ ехэ ажал ябуулагдаха. Нэгэ угһаа 10 эрэшүүлэй түлөө нэгэ һайн бэрхэ хүн һунгагдаха, мүн эрэшүүлһээ дутуугүй агнууриин дадалтай, шадалтай шуран эхэнэрнүүдшье ябалсажа болохо байгаа. Тиимэһээ аба хайдагай үедэ хүбүүд басагад танилсажа, гэр бүлэшье болохо ушар гараха. Агнажа дүүргээд, үдэшэндөө олзоёо хубаажа, түүдэбшэ тойрожо, найр наада дэлгэхэ. Хэрбээ ангай хомор болобол, шэнэ түбшэ (газар) бэдэржэ зөөхэ саг гарадаг һэн. 

Ангуушан бүхэн заатагүй 30 годли, һайн хутага мадага, ургамал ногооной үндэһэ малтаха гадаһа, һүхэ мэтые бэлдээд байха ёһотой һэн. Годлинуудынь хуһаар хэгдэдэг, годлиинь үзүүр түмэрөөр гү, али сахюураар хэгдэхэ. Ангуушад аба хайдагта гарахынгаа урда бултадаа эдеэ хоолойнгоо нөөсэ хоол хонолгоёо бэлдэхын тула зорюута табигдаһан хүнүүдтэ тушаажа үгэдэг һэн.

Нютагай тайшаа, зайһан, шүүлингэ гэхэ мэтэ баяд ноёд зонхилхо үүргэтэй ябажа, хүндэ ямбада хүртэхэ. Агнууриин газарта аба хайдагшад тон түрүүн байха газараа (стан) түхеэрхэ. Баяшуулынь байра байдалаараа дарагар буужа, түлеэ залһа, эдеэ уһа бэлдэхэ зарасанартай ерэхэ. Зөөреэр багашаг зониинь нэгэ гэртэ хамта байрладаг, харин тон үгытэйшүүлынь холтоһо мүшэр суглуулжа, отог түхеэрдэг байһан. 

Ангуушад уг отогоороо хамтараад, «долоон гал», 7 отогууд өөр өөрын түүдэг (7 кострищ) табижа илгардаг байгаа. Тиихэдээ уг хотон бүхэн түүдэгээ даажа абаха галшатай (ехэнхи ушарта бөө хүн зонхилхо), тэдэнь галаа даажа абажа, галаа аһааха, унтараангүй манаха ёһотой һэн. Галши бүхэн байха байраа түбхинүүлхэ, зөөхэ сагай болоходо, байраа зөөлгэхэ, түлеэ залһаа бэлдэхэ, хамаг ажалынь хэлсэхэ туһамаршадтай. Галшын уялга дүүргэгшэ бэшэ ангуушад, үргээлшэдэйнгээ бусахада, өөһэдынгөө дохёо хашхаржа, хаана байһанаа мэдүүлхэ ёһотой һэн.



Уг бүхэн өөр өөрын тугтай ба ураатай (дохёо — пароль, клич) байха ёһотой һэн. Жэшээнь, галзууд гал улаан тугтай, даагай ураатай; хүбдүүд, хүхэ тугтай, бүргэд ураатай; шарайд шара тугтай, буга ураатай; хуасай хуа тугтай, хандагай ураатай; гушад боро тугтай, хура ураатай; харгана хара тугтай, бүргүй ураатай; бодонгууд хара хүхэ тугтай, шоно ураатай; батнай хүхэ боро тугтай, шандаган ураатай; хальбин сагаан боро тугтай, араата ураатай; сагаангууд сагаан тугтай, буура ураатай байгаа. 

Агнуури ударидаха хүниие түбэшэ гэдэг һэн. Отог бүхэн өөһэдынгөө дундаһаа хоёр-хоёр түбэшэнэрые һунгадаг байгаа. Тэдэнь газар уһаяа һайн мэдэхэ, олон дахин һунгагдадаг, зоноо дахуулха шадабари дадалтай, хүндэтэй мэдээжэ ангуушад һэн.

Ой тайга, хүбшэ хангайгаа һайн мэдэхэ хёрхо нюдэтэй, һүбэлгэн ухаатай зоной дундаһаа хоёр-хоёр газаршанууд һунгагдадаг байгаа.

Отог бүри нэгэ заргашаниие (засуул — судья) һунгажа, элдэб арсалдаата асуудалнуудай болобол, засуулнууд зүб мүрөөр шиидхэхэ үүргэтэй.



Доторшод һунгагдахадаа, ноёд һайд, нютагай хүндэтэй зон, үгы гэбэл, агнууриин жасада ехэ зөөри оруулһан хүнүүд шэлэгдэдэг байгаа. Тэдэнэр аба хайдагай дүхэригэй түбтэ байха эрхэтэй.

Ан гүрөөл һайн озолбол, «дайдын хэшэгтэ хүртөөбди» гэжэ урмашан хэлсэдэг байгаа. Аба хайдагта гарахадаа, заатагүй үльгэршэниие абаад гараха. Үльгэрэй баатарнуудай түгэлдэр хүсэн, хэһэн үйлэ хэрэгүүдынь үндэр габьяа үльгэр шагнагшадые зоригжуулжа, һүр һүлдыень дээшэлүүлхэ аргатай һэн. Ой хүбшын эзэд сабдагууд үльгэр, онтохон, магтаал солодо дуратай, ерэжэ шагналсадаг, баярлаһандаа агнуушадта ан гүрөөл үгэжэ, дайдын хэшэгтэ хүртөөдэг гэжэ агнуушад этигэдэг бэлэй. Агнууриин урда булта сугларжа, түүдэбшэ табижа, үргэл мүргэл, элдэб ёһо гурим бүтээдэг һэн. Ударидагшань буугайнгаа сэмгэндэ өөхэ тоһо түрхижэ хурайлха, бэшэниинь «хурай, хурай» гэлдэн дабтажа, Хангайн эзэдһээ дайдын хэшэг эрихэ, хурайлха.



Аба хайдагай хэшэгэй хубаари хэхэдээ, ан тудаһан хүн мяхынь абаха эрхэтэй, шархатуулаад орхигшодо гансал «жүлдэнь» (уушха, эльгэ, зүрхэн) хүртэхэ. «Долоон галнууд» дундаа хэнэй галайхин олон жүлдэдэ хүртөөб гэжэ мүрысэжэ, «жүлдэ» олоһоороо мэргэн буудагшад байһанаа харуулха, зарим ушарта тоосолдоон гарахадань, засуулнууд мүшхэжэ, мүрдэжэ, зүб бурууень шиидхэдэг һэн.

«Аба хайдаг», «зэгэтэ аба» хоёрһоо гадна мүн «хушуута аба» гэжэ байһан байна. Тэрэ тойрожо, 2 дали болон үргээхэгүй, харин түб руунь хушууран орохо аба һэн. Дайшалхы иимэ нэгэ арга (тактика) хуушанай монгол туургата сэрэгэй хэрэглэдэг байһаниинь элитэ.

Оршон сагай агнуури

«Саг сагтаа, cахилза хүхэдөө» гэжэ урданай буряад-монгол эрэшүүлэй аба хайдаг, зээгэтэ аба мэтэ агнуури түүхын алхаан соо нилээд хубилаа. Номо годли, жада, ташуур мэтэ орхигдоо. Мүнөөнэй ангуушад түгэс зэбсэгжэжэ, янза бүриин буу, һүни харадаг дурам, автомашинын гэрэлээр һаргаалга гэхэ мэтые хэрэглэдэг болонги. Жэнхэни буряад ангуушад үбгэ эсэгэнэрэй барижа ябаһан таба һүрэдэг, бердаанха, тооозовхо буунуудаа үргэлөөд, холо ойрын хүбшэ хүбөө руу хазаар морёор, ябагааршье зоридог. Агнууриин «хорхойтой» арбаад гаратай хүбүүдшье лайка гү, али юрын хотошо, хоройшонуудаа дахуулаад хэрмэ, шэлүүһэ, гүрөөһэ олзолжо, эрхим эрын зэргэдэ тоологдоно. Буга, бодон гахай, баабгай, шоно мэтэ ойн эзэдтэй агнууриин һайн дадал олоһон зон лэ туршаха. 



Мүнөөнэй ангуушадай буунуудай зарим тэдынь:

Сахюур буу (Кремневое оружие) — XIX зуунжэлһээ ангуушад 21,5 мм калибрай (сэмгэнэй сэнэг), 4-6 кг шэгнүүрэй сахюур буунуудые барижа эхилээ. Сахюур буу (кремневое оружие) 40-100 метр холо байһан оноо тудаха, минута соо 2-4 дахи буудаха аргатай һэн. 
Капсюльна шабхатай винтовка (винтовки с капсюльными замками) — Тус зуунжэлэй хахадаар сахюур буунуудые капсюльна шабхатай винтовканууд һэлгээ.
Бердаанха (Берданки) — 1870 онһоо хойшо ангуушад 11,43 мм калибртай, 4-линейнэ винтовкануудые хэрэглэдэг болоо.
Мосиной винтовка — 1891 онһоо Сергей Мосиной зохёоһон 7,62. 54 калибрай винтовко ангуушадай урдаа хараха буу болоһон юм. Тус винтовкоор буга, хандагай, бодон гахай, баабгай гэхэ мэтэ томо ангуудые агнадаг. Мосиной винтовка агнадаг зоной дунда тон хүндэтэй, нарин нягтаар хадагалагдажа, эсэгэһээ хүбүүндэ, хүбүүнһээ аша гушада дамжадаг гайхамшаг буу юм.
Тоозовхо (тозовка) — 1927-30 онуудаар хэгдэфэн буу хэрмэшэд, булгашадай барижа агнадаг 5,6-най жэжэ калибрай (сэнэгэй) буу мүн лэ зоной дунда дэлгэрэнги, арбаадтай хүбүүдэйшье гартаа барижа, агнажа һурамаар хүнгэхэн аад, мэргэн онобшотой буу гэхээр.

Агнууриин хаһанууд (сезоны охоты) — Буряад ороной агнуушад мүнөө сагта дура зоргоороо бэшэ, харин засаг түрын зүгһөө зүбшөөл абажа агнадаг болонхой гээшэ. Нэн түрүүн агнууриин зургаанһаа ангуушанай билеэд абажа, агнуурида гараха зүбшөөлтэй болоод, ой руу ошохо эрхэтэй болоно. Жэшээнь, 2020-2021 оной агнууриин хаһануудай зүбшөөлэй тобшо хуряангы доро үгтэбэ:

1 август, 2020 он −28 февраль, 2021 он — бодон гахай — кабан,
1 август 2020 — 15 март 2021 он — хойто зүгэй зэрлиг оро — дикий северный олень,
1 август 2020 — 30 сентябрь 2020 он — тарбаган-сурок,
1 август 2020 — 30 ноябрь 2020 — хара баабгай — бурый медведь,
15 август 2020 — 31 октябрь 2020 — доргон — барсук,
25 август 2020 — 20 сентябрь 2020 — гуран — взрослый самец косули (ороонойнь үедэ-во время гона),
22 август 2020 — 28 февраль 2021 — Ойн шубууд (боровая дичь): һойр-глухарь, хура-тетерев, торхируу-белая куропатка, хүдүү- рябчик. Агнаха аймагууд: Бэсүүрэй, Зэдын, Яруунын, Загарайн, Захааминай, Ивалгын, Кабанскын, Хэжэнгын, Хяагтын,Мухаршэбэрэй, Байгал шадарай, Сэлэнгын, Тарбагатайн, Хориин. 
29 август 2020 — 31 декабрь 2020 — тала нугын шубууд (степная и полевая дичь): боро торхируу-серая куропатка,
1 сентябрь 2020 — 30 сентябрь 2020 — хандагай, хара тураг (взрослые самцы лося),буга, оро-благородный олень (орооной үедэ — во время гона)
5 сентябрь 2020 - 28 февраль2021 — ойн шубууд (боровая дичь): -һойр-глухарь, хура-тетерев, сагаан торхируу-белая куропатка, хүдүү-рябчик. Агнаха аймагууд: Баргажанай, Баунтын, Хурамхаанай, Муеын, Ахын, Хойто-Байгалай — хойто аймагууд.
3 сентябрь 2020 - 20 сентябрь 2020 — тала-намагай шубууд (болотно-луговая дичь): һараалжан-бекас, хабтагаалжан-чибис, бударгана-коростель, суусагаалжан түрэлтэ-дупель, гарншнеп, кроншнеп, тулес, хрустан, улиты, веретенник, мародунка камнешарк, турухан, травник, пастушок, юрын погоныш гэхэ мэтэ шубууд.
15 сентябрь 2020 - 28 сентябрь 2021 — шоно-волк, үнэгэн-лисица, шандаган-заяц-беляк
1 октябрь 2020 - 31 декабрь 2020 — хандагай-лось, (хамаг бэеэ хүсэһэн ангууд — все половозрастные группы), буга, оро — олень благородный, гүрөөһэн-косуля (бүхы түрэлэй-всей группы)
1 октябрь 2020 - 1 апрель 2021 — уһанай хулгана, халюун — ондатра 
15 октябрь 2020 - 28 февраль 2021 — шэлүүһэн- рысь, зээгэн-росомаха, охотноон, үен-ласка, булган-соболь, һолонго, үен-колонок, хэрмэн-белка, үен-горностай, бүдүүн хүзүүтэ-хорёк, минжэ-норка
1 ноябрь 2020 - 31 декабрь 2020 — хүдэри-кабарга. 



Хэрэглэгдэһэн номууд, зурагууд:
1)"Монголой нюуса тобшо", Улаан-Үдэ, 1990 он.
2) «Историко-культурный атлас Бурятии», Москва, 2001 г.
3)"Сказания об охотах облавных", Дамба Жаргалов, Улан-Удэ, 1984г.)
4) «Хүн болохо багаһаа», Буда-Ханда Цырендоржиева, Улаан —Үдэ, 2000 он.
5) Буунууд ба агнууриин хаһанууд тухай мэдээсэгшэ: Чингис Эрдынеевич Бальжинимаев, Үльдэргэ, Эгэтын-Адаг нютагуудай һургуулиин багша, 1960 оной.
6) Сахим сүлжээн