Ториин голоо магтан дуулаа

Үргэн Буряад ороной аймаг бүридэ уран үгэтэй, бэлиг түгэлдэр хүнүүд тодороод лэ байдаг. Зэдэлээтэ Зэдын аймагай Дээдэ Тори нютагай дунда һургуулиин математикын, түүхын багша, «Оросой Холбоото Уласай юрэнхы болбосоролой хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ», «Россиин эрхим багша-2008» мүрысөөнэй лауреад, хизаар ороноо шэнжэлэгшэ, «Зэдын, Ториин голой буряад-ород хэлэнэй толи» ном зохёогшодой нэгэн Дамбаев Борис Чойнхорович «Тоонто Тори нютагни» гэһэн шүлэгүүдэй согсолбори байгша ондо «НоваПринт» хэблэлээр гаргуулба. 


Борис Чойнхорович Дамбаев Зэдын, тэрэ үедэ Ториин аймагай, Дээдэ-Тори нютагта 1954 оной июниин 14 түрэһэн. Уг изагуураараа XVII-XVIII зуунжэлнүүдтэ «Сайн хаанай самаргаанаар, Бошогто хаанай буһалгаанаар» Монголһоо буужа, Зэдын юһэн голоор түбхинэһэн"зээрдэ азарга сартуул" угай үри һадаһан, удам юм. Эхэ нютагайнгаа түүхэ домогые шудалжа, зүрхэндөө дүтэ абан, сээжэдэнь задарһан уянгаяа дэлбэрүүлэн, саарһан дээрэ таблана. Шүлэгүүд соонь нютагай түүхын шухаг зүйлнүүдһээ гадна аймагай дэбисхэр дээрэхи тала нуга, ой модон, уһа голоорнь амидардаг ан амитадай, ургамал ногооной онсолигууд, амитай, амигүй үзэгдэлнүүд зураглагдажа, нэмэри мэдэсэ олгогдоно.

...Сартуулай юһэн голнуудһаа
Сайхан уһаяа нэмээд лэ,
Саашаа түргэн урдажа,
Сэлэнгэ тээшээ шуумайна.
Хадари, зэбэгэ загаһад
Хүйтэн уһандань тамарна,
Хоёр хажуудахи эрьеэрнь
Хара мойһод һалбарна.
Эртэ урдын сагһаа
Эндэ һууһан зонууд
Хаанта засагай зарлигаар
Хилын харуул сахяа юм.
Бүрин хаан баабайгаа
Бүгэдэ араднай тахидаг.
Сартуул-Гэгээтэйн дасамнай
Санаа сэдьхэл тэгшэлдэг... («Зэдын гол» шүлэгһөө).

Саашанхи олон шүлэгүүдтээ нютагайнгаа дасангуудта, элитэ ехэ шажанай ажаябуулагшад Дармаа хамба, Башлиин хамба, Мархаагай дооромбо ламанарта магтаал үргэн, Зэдэ нютагһаа гарбалтай Буряадай түрүүшын Герой Гармажаб Гармаев, түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаров, элитэ дуушан Дугаржаб Дашиев, буряад театрай мэдээжэ артистнар Найдан Гендунова ба Содном Будажапов, бэлигтэй уран зохёолшо Даши-Дэмбрэл Дугаров ба бусадые омогорхон тооложо, уран шүлэгүүдээ зорюулна.

Зохёогшо түрэһэн, унаһан тоонтодоо хүн боложо үндыжэ, багшын мэргэжэл олоод, олон үе шабинарые һургажа, арадтаа аша туһатай ябахын хажуугаар талын булагай аршаанаар ундарһандал, уран шүлэгүүдээ мүндэлүүлэн, орон нютагаа магтан дуулан ябанал даа. Тиигэхэ зуураа үгэнүүдые, шүлэгэй мүрнүүдые юрэ дабхасуулангүй, зохёолдоо ямаршьеб мэдээсэл, һонин бодол, гүнзэгы удха оруулхаяа оролдодог байна. Эндэ зохёогшо уншагшадайнгаа һонирхол һэдэбынь, эдэбхи абьяасынь үргэхэ, нютаг оронойнгоо түүхэ домог, газар дайдадань дурлуулха, омогорхуулха гэһэн зорилго урдаа табина. Шүлэгүүдынь хизаар ороноо шэнжэлэлгын, түүхын нээмэл хэшээлнүүд гэжэ нэрлэмээр. Тодо һонор, ульгам баян буряад хэлээр шүлэглэн бэшэгдэхэдээ, улам бүхөөр сэдьхэлдэ нэбтэрэн шэнгэхэ байна бшуу.

Түрэһэн тоонто нютагнай
Тори гэжэ нэрэтэй юм.
«Тойрюу» гэжэ үгэһөө гээд,
Түүхын бэшэгтэ хэлэгдээ юм.
Хаан Богдо Чингисэй 
Халюун хара үнэгые
Хаа яагүй намнажа,
Хаяагаарнай гаража ошоходоо,
Хайрлажа айладхаһан нэрэ гээ.
Тахиланта үндэр уулануудтай
Табан тунгалаг горходтой,
Таглиин суута нууртай 
Тиимэл тоонто нютаг юм... («Тоонто нютаг Торимни!» шүлэгһөө).

Борис Дамбаев Дээдэ-Ториингоо эхин һургуулиин удаа Бургалтай, Оёорой 8 жэлэй һургуулинуудта 5-6 класс дүүргээд байтарнь, нютагтань 8 жэлэй һургуули нээгдэжэ, 7-8 классуудтаа эндээ һураа. Эдир хүбүүнэй барилдаа, боксоор бэеэ һориходонь, тамирайнь багша Чимит Базаржапович Гомбоев ударидажа, һэдэбынь улам үргэһэн. 9-хи класста Доодо Торидо, 10-хи класстаа Доодо Бургалтайн дунда һургуулида һураа Эндэ тамирай багша Мирон Базарович Улзытуевай ударидалга доро боксоор һорилгоёо үргэлжэлүүлээ, аймагай суглуулагдамал командада орожо, республикын мүрысөөндэ оролсоо. 1971 ондо, дунда һургуулияа амжалтатай түгэсхөөд, комсомолой уряагаар колхоздоо үлэбэ. 1971-1972 онуудаар Оёорой совхозой Дээдэ Ториин отделенидэ хонишоноор хүдэлхэ үедөө нютагайнгаа оршон тойрониие ажаглажа, хамтын хара ажалай амта танижа ябахадаа, хүбүүн бэень хүдэржөө, бэлигэйнь галхан дэгжээ бэлэй.

...Хүдөөгэй горход харьялан урдажа,
Хамаг амитадые ундалуулна уһаараа,
Тэрэлжэ бургааһад ягааран һалбаржа,
Түби дэлхэйе шэмэглэн байнал.
Хатуу үбэлые үнгэргэн дабажа,
Хабарай дулаан хаһые угтажа,
Хагда ногоондо бэлшэн ябана
Хамаг зоной адууһа малнууд... («Нютагай хабар» шүлэгһөө).

1972 ондо БГПИ-н физико-математическа факультедтэ орожо һуралсаа. Оюутан ябаха сагтаа Владимир Ананьевич Ильин, Валерий Петрович Кондаков хоёр тренернүүдтэй ушаржа, боксоор һорилго гаража ябаа. Хэды дахин «Спартак» бүлгэмэй чемпион, Улаан-Үдэ хотын, Буряад республикын мүрысөөнүүдтэ шангай һууринуудта гаража, боксоор 1-хи разрядтай болоһон габьяатай. 1976 ондо багшын диплом гартаа абажа, Зэдын аймагай Алцак нютагай дунда һургуулида математикын багшаар хүдэлөө. Залуу багша гансата үхибүүдые суглуулжа, боксын секци эмхидхээд, боксоор һорижо эхилээ. Шабинарынь аргагүй һонирхон, дуратай хүлеэн абажа, удангүй аймаг соогоо түрүү һууринуудые эзэлжэ захалаад, республикын элдэб хэмжээнэй мүрысөөнүүдтэ хабаадалсадаг болоо. Борис Чойнхорович багша мэргэжэлтэй хүн хадаа һургуули ба һурагшад тухайгаа бэшэнгүй юу байхаб, Дээдэ Ториин һургуулиингаа 80 жэлэй ойдо зорюулан, ехэшэг шүлэг зорюулаа. Тус статьягай хэмжээндэ ута шүлэгүүд бүхэлеэр үгтэхэ аргагүй, тиимэһээ хуряангы:

...Аяар хорёод онуудаар
Улад зомнай хамтаржа,
Армагай хушуунай байшангые
Асарба 100-гаад подводоор.
Улаан түмэр оройтой
«Улаан сургуули» алдаршаа,
Ухаан бэлигэй нюусые
Улад зондоо тараагаа...
Суутай эрдэм ухаатан
Һургуулиин байшанһаа гараа юм.
Түрэл нютагаа мартангүй,
Түшэг тулгуури болодог юм... («Дээдэ Ториин һургуули» шүлэгһөө)

Борис Чойнхорович түрэл нютагайнгаа түүхэ домогой алтан уута уудалжа, һонин үгүүлэлнүүдые бэшэжэ, үнэтэй сэнтэй мэдэсэеэ арад зондоо, залуу үетэндэ хүргэжэ, дуулгажа ябадаг габьяатай. Уян сэдьхэлһээ уран шүлэгүүдые мүндэлүүлжэ, аймагай, республикын һонинуудта хэблүүлдэг. Монгол туургатанай «Алтаргана» найрта «Юһэн тугай һүлдэ» номинацида табиһан рассказуудынь 2 дахин лауреадай нэрэ зэргэдэ хүртөө юм. Мүнөөшье энэ ном соонь «Сахюур буугай харюу» ба «Дарбалаа харюугаа абаба» гэһэн арадай аман зохёолой удхаар бэшэгдэһэн 2 һонирхолтой үгүүлэлнүүд табигданхай. Автор богонихон, шогтой рассказуудые бэшэмээр байна. Тэрэ эдир залууһаа гуурһанай хурсые туршажа эхилһэн ха, Буряадай түрүүшын Герой Гармажаб Гармаевта зорюулһан шүлэгөө һургуулиин 10-хи ангида ябахадаа бэшээ. Мүн бүгэдэ буряадай түрүүшын эрдэмтэн Доржо Банзаровай 185 жэлэй ойн баярта ба Зэдын аймагай 70 жэлэй ойдо зорюулагдаһан шүлэгүүдэй конкурсда эрхимлээ: 

...Арбан юһэдэхи зуунжэлэй
Аяар хорёод онуудта 
Табангууд угай бүлэдэ
Табадахи хүбүүн түрэбэ.
Хаанта засагай тогтоолоор
Хилын ойрохи буряадууд
Хасагай албанда татагдан,
Хилын харуулшад болобод.
Боргооной Банзар харуулшан
Баһал хасаг сэрэгтэ,
Ашабагадай морин полкдо
Алба хэжэ эхилбэ.
30-аад оной үеэр лэ
Гэгээрэлэй гуламта нээгдэжэ,
Хасагай буряад һургуули
Хяагта хотодо нээгдэбэ.
Түрүүшын тэрэ һургуулида
Табангууд монгол угаймнай
Доржо хүбүүн һуража, 
Дүүргэжэ гараа эрхимээр.
Дүрбэн буряад хүбүүдые
Дээдэ эрдэмдэ һургаха гээд,
Гэсэл Галсан ударидагшатай
Гимнази Казаниин эльгээбэд... 

Саашадаа Доржо хүбүүн хатуу журамтай һургуулида ядаржа байжа һуралсабашье, алтан медальтай дүүргэһээр, дээдэ һургуулида орожо, долоон хэлэ шудалаад, эрдэмэй кандидат нэрэ зэргэтэй боложо, «Бөө мүргэл ба монголшууд...» гэһэн эрдэмэй ажалаараа үндэр сэгнэлтэдэ хүртөөд, удаань Эрхүүгэй губернаторай дэргэдэ алба хэжэ байтараа гэнтэ наһа барахадань хамаг зоной сошордон, ехээр хара бууһан тухай домоглоо.

Борис Чойнхорович эрын 9 эрдэм элирхэйлэн, «адаһани мяханһаа хашаржа, ангай мяха» олзолдог элинсэгэй заншалаар Хамар-Дабаанайнгаа хоёр шэлэнүүдээр махаха дуратай анханай дадалтай ангуушан юм. Тэрэ хада уула, хүбшэ тайгаараа эдир залууһаа ходоро гараһан, байгаалиин үзэгдэлнүүдые һонюуша нюдөөр үзэжэ, хаража ябаһан хадаа зон нүхэдтөө хүргэхэ баян дадалтай, залуу үетэндэ дамжуулха үргэн мэдэсэтэй хүн гээшэ.

«Нютагай намар» шүлэг соогоо «Санта баабайн оройдо/Сартагтайн үндэр уулада/ Сагдуултын Аршаантын үндэртэ/Саһан хайлангүй тогтоно/Таглиин нуурай загаһад/Түргэн яаралдан тамаржа/Хоолой уруугаа уруудан/Химни тээшэ зүдхэнэ» гэхэ мэтэ тоолоод, саашань иигэжэ залгуулна:

...Бугын дуун эхилжэ,
Байгаалиие гоёор сууряатуулна,
Һүүлшынхиеэ Таглидаа шунгаад лэ
Хандагай баруулжаа дабшана.
Эшээнэй амитад хүлгөөтэй
Эшээлхэ байраяа бэлдэнэ.
Таргаяа баабгай абана,
Тарбага, доргод нойрсоно.
Хэрмэ, булган сошордожо, 
Хуушан дэгэлээ һэлгэнэ.
Эдихэ хүнэһэеэ бэлдэжэ,
Эндэ тэндэ гүйлдэнэ.
Хоёр Хамар-Дабаанай
Хоорондо байһан гүрөөһэд
Саһан хүйтэндэ түрюулжэ,
Хойшоо зорин ошонод лэ.
Һамар жэмэсээ бэлдэхээ
Хамаг зомнай түхеэржэ, 
Хамар-Дабаанай хуша руу
Хойшоо зорин ошонод лэ.
Агнууриин саг ерэжэ,
Ангууша зоригтой хүбүүднай
Хамар-Дабаан тээшээ яаранал. 
2004 он, сентябрь-октябрь

«Нютагай намар» гэһэн энэ шүлэгынь һургуулиин 8-хи ангида үзэгдэхэ номдо 2016 ондо оруулагданхай. Үхибүүд багшынгаа шүлэгэй мүрнүүдые уншахадаа, оршон тойронойнгоо ан амитанай жэлэй дүрбэн сагай амидарал тухай мэдээсэл олохо, түрэл нютгайнгаа баялигаар бахархаха ушартай болоно ха юм.

2020-ёод онуудаар Бүгэдэ Буряад орондо хэлэ һэргээхэ асуудалай хурсаар табигдажа байхада, аймаг бүхэнэй багшанар нютаг хэлэнэй үгэнүүдые бүридхэжэ, толинуудые гаргажа эхилһэн. Дээдэ-Ториин дунда һургуулиин багшанартаяа хамта Борис Чойнхорович тус хэрэгтэ хам оролсон, хүн зоноор, айлнуудаар габшагай ябажа, аяар 6500 үгэтэй Зэдэ, Ториин аялгуута толи 2019 ондо бэлдэжэ гаргалсаа. 

Борис Чойдорович 1977-1979 онуудаар Алцагай һургуулиин захиралаар хүдэлөө. 1979 онһоо хойшо Дээдэ Тори нютагтаа 8 жэлэй һургуулиин захиралаар томилогдоо. Эндээ ерэмсээрээ нөөхи дуратай боксынгоо секци байгуулжа, түлбэригүй ажаллаа. 1981-1982 онуудта хуушан хүдөөгэй клубай байшан урилжа, һургуулиин спортзал ба учебнэ мастерской болгоһон байна. 1988 ондо оролдолго гаргажа, Оёорой совхозой директор, Буряадай АССР-эй Верховно Соведэй депутат Степан Матвеевич Филипповтой хамта нютагайнгаа һургуулиие дунда һургуулиин хэмжээндэ оруулаа. Тиигэжэ үхибүүд нютагтаа һураад, үшөө «машинист-тракторист» гэһэн үнэмшэлгэ абаха аргатай боложо, олон хүбүүд нютагтаа үлэжэ хүдэлһэн. 1990-1991 онуудта нютагтаа Гармаевай нэрэмжэтэ ажахын парторгоор, 1994 ондо Дээдэ Ториин сомоной түрүүлэгшээр һунгагдаа. 2000 он хүрэтэр энэ харюусалгатай ажалда хүдэлхэ үедөө нютагайнгаа бюджетнэ (багшанар, соёлой ба элүүрые хамгаалгын) ажалшадта сабшалангай газар (пай) үгүүлһэн. Тиигэжэ тэрэ хатуу сагта салин, пенси юумэнэй һаатажа байхада, бюджетнигүүдтэ сабшалан үгүүлжэ, малаа тэжээхэ аргатай болгоһониинь ехэхэн аша туһа болоно ха юм.


2000-2015 онуудаар наһанай амаралтада гаратараа һургуулидаа түүхын багшаар хүдэлөө. Гол ажалайнгаа хажуугаар шатарай кружок эмхидхээд, эдир шатаршадаа оролдожо һургаһыень, аймагай, республикын хэмжээнэй «Сагаан тэргэ» мүрысөөнүүдтэ оло дахин эрхимлээ.




Мүн нютаг оронтоёо танилсалгын ажал үргэнөөр эмхидхэжэ, нютагайнгаа эмтэй домтой аршаан булагуудые, домог түүхэтэ хада хабшал, агы нүхэнүүдые шэнжэлээ. 8-дугаар хамба лама Чой Василиин хуушан субарга, 17-дугаар хамба лама Лубсан-Нима Дармаевай бүтээлдэ һууһан газарые бэдэржэ олоо. Мүнөө тэндэнь 24-дугаар хамба лама Дамба Аюшеевэй үүсхэлээр, Сартуул-Булагай дасанай шэрээтэ Баяржаб Раднаевай ударидалга доро томохон хэмжээнэй субарга бодхоогдоо. Сартагтайн голдо оршодог Дармаа хамбын бүтээлэй газар гэр (землянка) шэнэлэгдээ. Мүнөө олон зон иишэ ерэжэ, мүргэл хэдэг болонхой. Нютагайнгаа ехэ ламанарай дурасхаалда хэдэн магтаал-шүлэгүүдые зорюулхадаа, тэдэнэй намтарынь, гаталһан замынь тодорхой һонороор бэшэхэдэнь, «тиимэ юм ха юм даа» гэжэ досоогоо баталан хадуумаар.

...Хоридохи зуунжэлэймнай
Хорёод оной үеэр лэ
Дээдын ехэ эрдэмтэй
Дооромбо Мархаагай һуугаа юм.
Зэдын Нюгаһаа гарбалтай 
Зааханһаа һүбэлгэн, ухаансар
Дармаагай Лубсан-Нима хүбүүхэн
Дасанда ерэжэ һураа юм...
...Баянхан Тори нютагһаамнай
Бэлигтэй зон гарадаг юм.
Башлиин Хамба ламбагаймнай
Баһал тоонто нютагынь юм... («Дармаа Хамба» шүлэгһөө).

Дармаа хамбын газар гэр олдоо

Борис Чойнхоровичай шабинартаяа ябажа, нютагай аршаангуудые шэнжэлһэн ажалайнь дүнгүүд Зэдын аймагай эрдэм болбосоролой таһагай хэблүүлһэн ном соо оронхой юм. Түүхын багшаар хүдэлжэ байхадань, һурагшадынь предметнэ олимпиадануудта Ород Уласай түүхээр, обществоведенеэр, правоведенеэр оло дахин түрүү һууринуудта гаража, республикын хэмжээнэй урилдаануудта урагшатай оролсожо ябаа.

Борис Чойнхорович сүлөөгүй ажалтай ябабашье, ара гэртээ найдамтай түшэг тулгатай юм. 1977 ондо залуу багша Екатерина Цыреновнатай гэр бүлэ зохёоһоор, 50-аад жэлдэ эб хамта ажаһууна. Наһанайнь найдамтай хани Екатерина Цыреновна биологи-хими оторо заажа гараһан, Дээдэ Ториин дунда һургуулиин завучаар олон жэлдэ амжалтатай хүдэлһэн. Ажалайнгаа дүнгүүдээр «Ородой Холбоото Уласай юрэнхы болбосоролой һургуулиин хүндэтэ хүдэлмэрилэгшэ» (2006) гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэнхэй. Гурбан үхибүүдэйнь гурбуулаа түрэл һургуулияа мүнгэн медальтайгаар түгэсхэһэн ушарынь аба эжынь эрхим хүмүүжүүлгэ гэршэлнэ гэжэ баталхаар. Зина ба Жаргал хоёрынь БГСХА-гай экономическа, харин Маринань БГУ-гай медицинска факультедуудые дүүргээд, булта ябаһа ябаһан газартаа амжалтатай хүдэлжэ ябанад: Зина — Буряадай судебнэ департаментда, Жаргал — хубиин хэрэг эрхилэгшэ; Марина УФСИН-най медицинска частьда майор зэргэтэй алба хэнэ. Дамбаевтанай эбтэй бүлэ 6 ашатай, 1 гушатай, гүрэнэй зүгһөө «За любовь и верность» гэһэн тусхай медаляар шагнагдаа юм. Зинын хүбүүн Түмэн Эрхүүгэй мединститудай 6-хи курсда, Жаргалай басаган Юмжана Улаан-Үдын 3-хи лингвистическа гимнази алтан медальтайгаар түгэсхөөд, Бээжэнэй хари хэлэнэй университедтэ уласхоорондын бизнес, худалдаа наймаанай мэргэжэл шудална. Бэшэнь һургуулиин шабинар.

Буряад ороноймнай эрхим хүнүүдэй нэгэн, шүлэг ном зохёодог, хизаар ороноо шэнжэлдэг, хүнэй өөрынгүй хүүгэдые шэн сэдьхэлһээ оролдон хүмүүжүүлдэг Борис Чойнхоровичта хани нүхэртэеэ хамта сарюун дорюун зандаа үндэр наһа эдлэжэ, нютагайнгаа түүхэ домогуудые һэргээжэ, уран һайхан шүлэг, үгүүлэлнүүдээ бэшэһээр, шэнэ һонин номуудые хэблүүлэн ябахыень хүсэел даа.

Гэрэл зурагууд Б.Ч. Дамбаевай гэр бүлын альбомһоо.