«Алтан Булаг» («Хэрэн гол») ансамблиин аялга дуунууд

Саяан үндэр ууламнай сагаан мүнгэн дуулгатай, сасуу олон үетэмнай сэсэн һонор зугаатай...» гэһэн дуунай мүрнүүд буряад зондо бултанда мэдээжэ. Түнхэн нютагаймнай дуунууд аялга хухалгаараа нэгэл өөрсэхэн, хүнэй сэдьхэл гансата татадаг шэдитэй. Эндэ дууша, хатарша, ёһо гуримша зоной олон байһаниинь гайхалгүй. Аймагай нютаг бүридэ шахуу үндэһэн соёлоо үргэгшэд, һайн дуранай зүжэгшэд мундашагүй. 



Жэшээнь, аймагай түб Хэрэндэ нютагуудай нэгэдэмэл «Саяны» бүлгэм, Хэрэнэй наһатайшуулай «Сударушки» ансамбль, мүн буряадай аман зохёолдо үндэһэлэн хүдэлдэг «Хэрэн гол» ансмбль бии байна. «Кыренский» һууринай хүдөөгэй захиргаанай түрүүлэгшэ ябаһан Я.Л. Замураев эдэбхи үүсхэл анха түрүүн гаргажа, буряад арадайнгаа ба Түнхэн аймагайнгаа үльгэр домог, урданай, мүнөөнэй дуунуудые һэргээн зэдэлүүлхые уряалһан. Тус ябуулгыень наһатайшуулай эблэлэй ударидагша Д.Д. Арьяева түрүүтэй наһанай амаралтада гарагшад халуунаар дэмжэжэ, 2012 ондо «Хэрэн гол» ансамбль мүндэлһэн түүхэтэй. 



2015 ондо багшын ажалай ветеран, һургуулиин захиралаар олон жэлдэ хүдэлһэн Е.Д. Мадыева тус бүлгэмые ударидаха болоод байхадаа, Түнхэнэй үндэһэтэнэй парк ба «Байгаали ба Хүн» гэһэн шэглэлээр хүдэлдэг нютагай музейтэй эб хамта ажаллажа эхилһэн. Музей ба паркын үмэнэ үндэһэтэнэй гэр бараанай эдлэл, хубсаһа хунар, эдеэ хоол тухай лекцинүүд үнгэржэ «амиды» иллюстраци харуулагдадаг байна. «Алтан Булаг» ансамблиин гэшүүд нютагайнгаа хүн зонтой, үбгэд хүгшэдөөр уулзажа, урданай дуунуудые бэшэжэ абажа, сээжэлдэжэ ябаа. Удангүй бултаараа зүбшэн хэлсэжэ, ансамбльдаа шэнэ нэрэ үгөөд, репертуараа һайса шэнэлээ. Тииһэн бэеэрээ урдаа табиһан түсэбүүдээ, һанаашалһан зорилгонуудаа бэелүүлжэ захалаа. Ансамблиин гэшүүд хүдөөгэй зон хадаа гэр гэртээ ажал хүдэлмэри ехэтэй, заб сүлөөгүй байбашье, арга хургаа олоод лэ репетицинүүдтээ ерэдэг байһаниинь тон һайшаалтай. Угсаата ёһо заншалаа һэргээхэеэ, улам саашань дамжуулхаяа үнэн зүрхэнһөө оролдожо ябаһаниинь элитэ. «Алтан Булаг» («Хэрэн гол») ансамбльда хабаадагшадые нэрлэбэл:

Замураев Ямаранза Лопсонович — һургуулиин багша, бүхэ барилдаагаар республикын чемпион, 17 жэлдэ Түнхэнэй аймагай спорткомитет ударидаа, аймагай райсоведэй депутадуудай түрүүлэгшэ байгаа гэхэ мэтэ ударидахы ажалнуудта хүдэлжэ гараа, мүнөө 80 наһатай ажалай ветеран;

Е.Д. Мадыева, Алтан Булаг ансамблиин ударидагша

Мадыева Екатерина Дашеевна — ород литература ба хэлэ бэшэгэй багша, багшын ажалай ветеран, Ород Уласай гэгээрэлэй отличник;
Дымшеева Зоя Шойсороновна — медсестра, ансамблиин дуушан;
Ирдынеева Людмила Лопсоновна — аймагай санитарно-эпидемиологическа албанай ажалшан;
Дырбеева Галина Сыбыковна — информатикын багша;
Тарбаева Валентина Михайловна — экономист, Буряад Уласай габьяата экономист;
Тонтоева Екатерина Шириповна — математикын багша;
Ардуева Сэсэг Аюшеевна — буряад хэлэнэй багша;
Дылгерова Лидия Бадмаевна — ахалагша бухгалтер;
Булгутова Магдалина Ринчиновна — Буряадай драмын театрай зүжэгшэн байһан;
Имеева Любовь Доржиевна — медсестра-акушер;
Хаханова Софья Бальжиновна — аймагай больницын хирургическа таһагай ахалагша медсестра;
Очирова Антонина Дмитриевна — худалдаа наймаанай ажалшан;

Абай Гэсэр ульгэр, Д.Г. Шагдурова

Шагдурова Дарима Гомбоевна — архитектор, аймагай буддын шажанай музейн хүдэлмэрилэгшэ.
Азаргаева Раиса Раднаевна — худалдаа наймаанай ажалшан;
Билдуева Сэсэг Бурбуевна — һаалишан, наймаашан.

Мүн Е.Д. Мадыевагай «Мүнгэн толи» түсэлөөрөө буряадай ёһо заншал, эхэ хэлэ, аман зохёол, уран хэлэлгэ, зүжэглэлгэ гэхэ мэтые заажа ябаһан шабинарынь Адиса Мадыева, Золто Соболев, Ринчин Манзаров ба бусад «Алтан Булаг» ансамблиин нааданда оролсожо ябадаг юм. Багша һайн дураараа һурагшад ба залуушуулай аймагай, республикын хэмжээнэй «Гэсэр баатар, дангина» гэһэн ба бэшэшье мүрысөөнүүдтэ хабаадахада, олон жэлэй туршада һургагшань болодог, засаг зургаанай зүгһөө Баярай бэшэгээр нэгэнтэ бэшэ шагнагдаһан.
«Алтан Булаг» ансамблиин репертуар:

1. Урданай буряад арадай, ёохорой дуунууд;
2. Үреэлнүүд (байдал һуудалай, ёһо заншалта, ажал хүдэлмэриин);
3. Үльгэр онтохонууд, урайни домогууд (предания), дурсамжата хөөрөөнүүд (мифы);
4. Оньһон үгэнүүд, зүйр сэсэн үгэнүүд, таабаринууд;
5. Үльгэр домогууд ба буряад зохёолшодой драматическа зохёолнууд (жэшээнь, Ц. Шагжин, Х. Намсараев) сооһоо зүжэглэлгэ;
6. Хатар, наадан, ёохор, дуу буляалдалга, шагай наадан;
7. Морин үльгэр «Гэсэр» зохёолһоо хэһэг түүрээлгэ;
8. Буряадай поэдуудай шүлэгүүдһээ уран уншалга.

Хуушанай ёохорой, «Сэгээн дуун» мэтэ урданай буряад дуунуудые нютагай түүхэ домог һайн мэдэдэг Мария Жалсановна Мальжунова, Радна Бадмаевна Зарбуева гэгшэдһээ буулгажа абаа. Хонгоодор гэжэ жаахан тосхондо байһан һонор сэсэн Ингашкеева Гомбо теэбииһээ Уйлуур хада тухай домог һуража абаа юм. Тэрэ домогой удхаар энээрүүхи буряадууд урдандаа Эрхүүгэй баяшуулда орооһо, тоһо, аарса мэтээр андалдажа, басагадаа хадамда үгэдэг байһан гэхэ. Нэгэ айлай басаган хадамай хатууда тэсэжэ ядаад, гэрээ ехээр һанажа, хадын харгыгаар абынгаа бууса тээшэ тэрьелжэ ябатараа, нэгэ үндэр хабсагай доро эсээд һуужа, эжы абаяа ооголһоор, орилһоор, уйдхартай дуу дуулаһаар, хүлдэжэ нүгшэшэһэн гэхэ. Тэрэ басаганай дуун гээд арадай дунда мүнхэрһэн дуунай үгэнүүдһээ нэгэ хэсэг доро үгтэнэ:



Басаганай дуун

Арюухан сэбэрхэн шараймнил даа
Алтанай мунгэнэйл бэшыемал даа
Аятайшье ябаhан бэемнил даа
Андалдаанай худалдаанай бэшыемал даа. 
Сэбэрхэн тунгалаг шараймнил даа
Сэржэмэй ургэлэй бэшыемал даа
Сарюухан ябаhан бэемнил даа
Сэгнэлдээнэй андалдаанай бэшыемал даа...



«Алтан Булаг» ансмблиин гэшүүд урдаа зорилгонуудые табихадаа, элинсэг үбгэдэй абажа ябаһан үндэһэн соёлоо, эхэ хэлэеэ, жаяг заршамаа, оршон байгаалияа гамнажа сахижа ябаха тухай эдир залуу үетэндэ ойлгуулха, дамжуулхаяа шармайгаа. Нютагай домог түүхэ, урданай байдал һуудалай дуунуудые айл аймагаараа ябажа, хүн зоноор харилсан хүдэлхэдөө, ансамблиин гэшүүд өөһэдынгөөшье сэдьхэл баяжуулжа ябаһаниинь арсашагүй. Ансамблиинхид тус ажалаа ябуулхадаа, үндэһэтэнэй «Тункинский» парк, «Байгаали ба Хүн» гэһэн гаршаг доро хүдэлдэг нютагай музейтэй, һургуулиин наһанай эдиршүүл ба һууринай залуушуултай нягта холбоо барижа ажалладаг. Эдиршүүлтэй хүдэлхэдөө, Екатерина Дашеевна литературын багша хүн хадаа наадаха зүжэгүүдээ тааруулан зохёожо, найруулан табижа ябаа юм. Ансамблиин гэшүүд гүйсэдхэхэ дуу шүлэг, үльгэр домогуудаа сээжэлдэжэ, харагшадай урда яажа байха, хэлэхэеэ бэеэ бэлдэжэ, һорижо ябаһан гээшэ. Тайзан дээрэ гаража, зоной һонирхол татажа, һанаашалһан бодолоо харагшадта хүргэхэ гээшэ бэлэн хэрэг бэшэ!

Мүн оршон сагта залуу үетэнэй эдеэ хоол, үмдэдэг үмэсхэл, доторой байдал гадаа дотоодын нүлөөгөөр эрид хубилжа, аба эжынэрэй һанаан бодол зобооно. Табан хушуун малаа үдхэжэ, амгалан ябаһан үбгэ эсэгэнэрэй мяха тоһон, сагаан эдеэн, арһа нооһоор бүтээһэн хубсаһан хойшоо гарантуу. Тиимэһээ ансамблиинхин нютагай музей ба Үндэһэтэнэй парктай сугтаа арга шадалаараа заншалта хоол хубсаһандаа бусахые идхажа, наадан тоглоомдоо яажа үндэһэн эдеэгээ, мяха тоһоёо буйлуулхаб гэжэ зүжэглэн байжа харуулдаг. 



«Алтан Булаг» ансамбль Хэрэн һууринай соёлой бүхы хэмжээ ябуулгануудта хабаадалсажа, аймагайнгаа нютагуудаар тематическэ һайндэрнүүдтэ зорюулагдаһан концерт наадаяа табижа, ёохор хатараа бужигнуулжа байдаг. 

...Баян үргэн дайдадаа 
Баатар солоор жаргаял даа,
Баабайн һууһан буусадаа
Баяр мэндээ хүргэел даа.
Энхэ һайхан орондоо 
Эбтэй булта жаргаял даа,
Эгээл хамта болоходоо,
Эльгэ дүүрэн золгоёл даа!... 

«Буха ноёной үршөөл» (ёхорой һүни)-гэһэн уласхоорондын наадамда «Хэрэн» ансамбль наада харуулжа, 2-хи һуурида гараһан байна. Ансамблиин дуушан Галина Сыбыковна Дырбеева урданай нютаг дуугаа хэб соонь хангюурдажа, 2-хи һуури эзэлээ. Тус наадамда Хэрэнэй дунда һургуулиин шабинар хабаадалсаа. Е.Д. Мадыевагай зохёоһон хүүгэдтэй суг тоглоһон тоглоомынь «Мүнгэн толи» гэһэн этнокультурна түсэл (проект) болоо юм.



Хилэ шадархи нютагуудай «Древо дружбы-2015» («Эб модоной наадан») гэһэн уласхоорондын найрта, аймагай «Сурхарбаан-2015», залуушуулай Үдэртэ зорюулагдаһан «Үндэһэтэнэй хубсаһан» ба «Үндэһэтэнэй өөршэлэгдэһэн хубсаһан: заншал ба оршон үе» гэһэн мүрысөөнүүдтэ ансамблиинхид 1-хи һуури эзэлһэн байна. Агууехэ Илалтын 70 жэлэй ойн баярта шүлэг, ёохорой дуунуудые оруулһан композици бэлдэжэ, дайнда ошоһон хүбүүдэй үедэ ямар ёохор, дуу дуулалдажа ябаа хаб гэжэ аха захатанһаа һурагшалаад, тэрэ сагай ёохорой дуунуудые дуулалдаа.

...Хаана ямар дайдада
Хорёод наһаяа хаяхаяа,
Хайра гамгүй дайн соогуур
Ямар болоод бусахаяа
Хаанаһаа хүбүүд мэдэхэб даа, 
Хатаржал ябаашань дээрэ.
Үнэн хэрэгэй болоходо,
Үнэншэ ябаашань дээрэ...



«Шэнэ долгин» гэһэн аймагай хэмжээнэй эстрадна дуунуудай мүрысөөндэ «Хэрэн» ансамблиин дуушан Валентина Михайловна Тарбаева «Түнхэмни» дуугаараа 2-хи һуурида гараа. «Ёохорой һүни» гэһэн уласхоорондын наадамай аймагай урилдаанда «Алтан Булаг» 2-хи шатын дипломдо хүртөө. «Сэгээн дуун» гэжэ урданай архиин дуунай урилдаанда Галина Сыбыковна Дырбеева 2-хи шатын дипломдо, харин Дарья Дармаевна Арьяева урмашуулгын приздэ хүртэбэд. Ансамблиин эдэхитэн Дарима Гомбоевна Шагдурова сууха хуураар наадажа һураад, «Абай Гэсэр» үльгэрһөө хэһэг түүрээжэ, олоной һайшаалда хүртэдэг. БНЦ-һээ ерэжэ зурагынь абажа, видео (бэшлэг) хэжэ ошоһон юм. Харин Софья Бальжиновна Хаханова урда сагай, мүнөө сагта хоморой зүйл болоһон «Басаганай дуу» өөрсэ янзаар гүйсэдхэжэ, харагшадые һонирхуулдаг гээшэ.



Республикын хэмжээнэй «Ёохорой һүни-2014» наадамда ёхорой дуунай аутентична гүйсэдхэлгээр Эрхүү можын Буряадай 27 коллективууд сооһоо Хэрэнэй зүжэгшэд 3-хи һуурида гаража, хойтожэлынь 1-хи һуури эзэлһэн габьяатай.

Энэ мэтээр, «Алтан Булаг» ансамблиин гэшүүдэй үе сагуудай холбоо гэнжыень бүхэлэн, залуу үетэндээ үбгэ эсэгэнэрэй жаяг заршам ойлгуулжа, хожомой сагта удамууднай үндэһэн соёл түүхэеэ һайн мэдэхэ, орон нютагаа үргэхэ зон болоһой гэжэ дуу наадаараа хүмүүжүүлэн заабарилжа ябаһаниинь гүнзэгы удхатайл.