Yндэр шулуун хүбѳѳтэй үлгы дайда Түнхэн

Хойто бэеhээнь Саяан хадын мундаргануудаар, урда тээhээнь Хамар Дабаанай уулануудаар хүреэлэгдэhэн, баруун захаараа Хүбсэгэл нуурта, зүүн захаараа Байгал далайн эрьенүүдтэ туладаг Түнхэн голой газар дээрэ 1917 оной хубисхалай hүүлээр гайхамшаг хубилалтанууд болоо бэлэй. Эрхүүгэй губерниин мэдэлдэ ородог байhан Түнхэнэй аймаг 1922 ондо РСФСР-эй бүридэлдэ байгуулагдаhан Буряад-Монголой АССР-эй хуби болоhон юм. 2022 ондо Түнхэнэй аймагай байгуулагдаhаар 100 жэлэй ой гүйсэбэ.

1927 оной июлиин 1-дэ Дээдэ-Yдэ ниислэлдэ БМАССР-эй ЦИК болон СНК-гай тогтоолоор республикын бүридэлэй 9 аймаг-уезд, 3 район, 55 хошуун-волость гээшые болюулаад, 16 аймаг байгуулагдаа. Тэрэ 16 аймагай тоодо 26536 ажаhуугшадтай, Хэрэн түб hууринтай Түнхэнэй аймаг ороhон байна.



Аймагта түрүүшын коммунанууд: Жэмhэгтэ «Путь Ленина», Түнхэн hууринда «Заря», Тоородо «Ниигэм-Журам», Далахайда «Гэгээрэлтын зам», Галбада «Нэгэдэлэй хүсэн», «Ленинская заря» болон «Пахарь» коммунанууд Талое тосхондо, Таhархайда «Улаан-Ошон» эмхидхэгдээ hэн. Жэшээнь, Ойбойн коммуна Галбынхидтай нэгэдэхэдээ, 26 үрхэ айл тоологдодог бэлэй. Таhархайда «Улаан-Ошон» гэhэн хүдѳѳ ажахын артель байгуулха хэрэгэй эхиндэ Доржо Шактуев, Доржо Ангархаев, Лопсон Сагалуев болон бусад байhан гээд ажалай, намай, дайнай ветеран Ж.Борхонов дурсаhан юм («Тунка: история и современность», 1998, н.103-104). 

Гушаад онуудта артель болон коммунанууд томодхогдожо, хамтын ажахы — колхозууд байгуулагдаа hэн. Аймагта МТС бии болоод, трактор жолоодогшодой hуралсал эмхидхэгдэhэн юм. Хамтын ажахынууд тракторай хүсѳѳр газар хахалжа, оньhон аргаар таряа таридаг, ургаса хуряадаг болоходоо, үндэр дүнгүүдые харуулжа эхилээ. Мал ажахышье hайжараа бэлэй.



1936 оной эхин hарада Москвада эрхим түрүү малшадай Бүхэсоюзай хуралдаан зарлагдаа hэн. БМАССР-ые түлѳѳлhэн олон эрхим малшад гүрэн түрын шагналнуудта хүртѳѳ бэлэй. Тэдэнэй тоодо Түнхэнэй Мон нютагай (Дзержинскиин нэрэмжэтэ колхоз) хонин ажалай фермые даагша Дугар Кондакович Гашунов Ленинэй орденоор, Жэмhэгэй (Ворошиловай нэрэмжэтэ артель) адуушан Жамбал Садноевич Шарханов «Хүндэлэлэй Тэмдэг» орденоор шагнагдаhан юм.

Түнхэнэй зон эдэ хоёр ажалай баатарнуудые магтажа, тэрэ сагта дууладаг байгаа:

Гал улаан ордентой,
Гашунов, шамдаа баяртайбди!
Шара улаан ордентой,
Шарханов, шамдаа баяртайбди!

Д.К.Гашуновта ашаанай полуторка машина, патефон, оёдолой машина, бинокль бэлэглээ hэн. Ашаанай болон оёдолой машина ажахыдаа дамжуулаад, патефон ба бинокль мэтые ѳѳртѳѳ үлээhэн. Ашаанай машинань 1941 он болотор колхоздоо туhалаад, hүүлдэ фронт эльгээгдээ бэлэй.

Жамбал Садноевич Шарханов 1941 оной намар фронт ошоод, артиллеридэ дайлалдаа hэн. 1944 оной эхиндэ хүндѳѳр шархатаад, гэртээ бусаhан. Инвалид болоhоншье hаа, колхоздоо бригадираар хүдэлдэг бэлэй. Шархануудынь hэдэржэ, 41 наhандаа дайнай болон ажалай баатар түрэлѳѳ урилаа бэлэй. 1936 ондо Кремльдэ болоhон түүхэтэ үйлэ хэрэгэй үедэ буулгагдаhан гэрэл зураг дээрэ Ж.С.Шарханов эгээн дээдэ зэргэдэ зүүн гарhаа 10-дахи зогсоно.

Дайнай үедэ Түнхэнэй аймагhаа 6030 хүн Эхэ ороноо хамгаалхаяа мордоhон юм. 2060 сэрэгшэ гэдэргээ бусаhан. Советскэ Союзай Герой Ж.Е. Тулаев, Алдар Солын орденой дүүрэн кавалер С.Х.Булутов, Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалагдаhан баатар сэрэгшэд Л.С.Ивахинов, И.Ш. Похонов, А.Г.Хусаев гэгшэдэй дархан соло хэтэдээ мүнхэ. Япон булимтарагшадтай байлдаанда ами наhаяа үгэhэн Түнхэнhѳѳ гарбалтай Монгол ороной баатар сэрэгшэ Л.Гэлэгбаатарай нэрэ солые мүн нангинаар дурсадаг юм.



1945 оной июниин 24-дэ Москвагай Улаан Талмай дээрэ болоhон түүхэтэ Илалтын жагсаалда Түнхэнhѳѳ гарбалтай баатар сэрэгшэд Б.Д.Ангархаев, А.И.Байбородин, Б.Д.Бузаев, С.Б.Данжеев хабаадаhан габьяатай. Гадна Б.Д.Ангархаев 1990, 1995 онуудай Илалтын жагсаалнуудта хабаадалсаха аза талаантай байгаа.

Амгалан үедэ шударгы эрхим ажалаараа Буряад орондоо суурхаhан хүнүүд Түнхэн дайдада олон юм. Ленинэй нэрэмжэтэ колхозой хонишон Г.С.Шойбонов эрхим түрүү ажалайнгаа түлѳѳ хоёр дахин Ленинэй ордендо хүртэhэн габьяатай. Ленинэй орденоор шагнагдаhан ажалай түрүүшүүлые нэрлэе: багша А.А.Бобоева, механизаторнууд И.А.Кобелев, Л-Н.Д.Гергенов, эмшэн А.А.Новосельцева, малшан Г.Г.Паданов, бүхыдѳѳ 11 хүн. Буряад ороной түрүүшын мэргэжэлтэ хүгжэмшэн, Нуга нютаг тоонтотой Дандар Аюшеев мүн лэ Ленинэй орденоор шагнагдаhан юм.

1960-1970 онуудта аймагай мал ажахы хүгжѳѳ, hү үйлэдбэри дээшэлээ. «Саяанай» совхозой түрүү hаалишан Радна-Самбу Аюшеевна Пархаева жэл бүри hаамхай үнеэн бүхэнhѳѳ 3000 кг үлүүтэй hү hаажа, Ажалай Алдар Солын хоёр шатын орденуудаар шагнагдаа hэн. hаамхай үнеэн бүриhѳѳ 163 кг hарын туршада hаажа амжаhан Иринчин Дугаровна Зарбуева Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагдаа бэлэй. Д.Д.Хапхаранов, комсомолой 18 съездын делегат, hү hаалиин үндэр дүнгүүдэй түлѳѳ Ажалай Улаан Тугай орденоор шагнагданхай. Энэ ордендо аймагай 45 ажалай түрүүшүүл хүртэhэн габьяатай.

Аймагай «Маяк», Ленинэй нэрэмжэтэ, мүн «Сибиряк» колхозууд, «Саяанай» совхоз республика соо суурхадаг hэн. «Сибиряк» колхоз-миллионер гэжэ алдартай бэлэй.



Буряад Уласай Министрнүүдэй Совет 1991 ондо Түнхэнэй аймагай дэбисхэртэ Yндэhэтэнэй парк байгуулха тухай дурадхалтайгаар РСФСР-эй Правительствада хандаа hэн. Москва энэ дурадхалыень дэмжэжэ, Түнхэнэй аймагай газар дайда Россиин түүхэдэ түрүүшынхиеэ бүхыдѳѳ парк болоhон юм. Гүрэн түрые хүтэлэгшэдэй мэргэн hонор ухаанhаа, арад зоной дэмжэлгэhээ эрдэмтэдэй энэ зоригтой туршалгын үрэ дүн дулдыдаhан байна. 1990-2000 онуудай экономическа хүшэр үе сагые тэсэн дабахаhаа гадна, Түнхэнэй аймагай зон Yндэhэтэнэй паркын хуули гуримаар ажаhууха шэнэ эрхэ байдалдаа дадаха баатай болоhон юм. Түнхэнѳѳрхин ехэ тэсэбэритэй, шэрхи зон байhанаа гэршэлээ hэн.

2010 ондо Монгол ороной Толгойлогшо Элбэгдорж Түнхэнэй паркда айлшаар буужа, Саяан хадын үбэртэ оршодог түүхын болон байгаалиин хүшѳѳ — Чингис хаанай шэрээ бараалхаhан юм. Нацпаркын захирал В.Е.Гулгонов үндэр айлшаниие хүндэтэйгѳѳр угтан абаа бэлэй. Түнхэнэй нацпарк Монголой Хүбсэгэл аймагтай бата харилсаа холбоотойгоор ажалаа ябуулдаг, хоёр ороной ажаhуугшад бэе бэедээ саг үргэлжэ аяншалдаг болонхой.

Экологи болон экономикын эшэ үндэhэтэй, хүнэй ухаан сэдьхэлэй хүгжэлтын болон социальна удха шанартай энэ туршалгын дүнгѳѳр Түнхэн дайдын гайхамшаг байгаали эдэ жэлнүүдтэ аршалан хамгаалагдаа гээд тобшолхо хэрэгтэй. Ой модон гамгүй отологдохоёо болёо, ажаhуугшад болон амараашад байгаалиин хэшэгhээ хэм соохоно хүртэжэ hураа hэн. Ургамалай аймаг, ан гүрѳѳл, аршаан булагууд хамгаалалта доро абтаа бшуу. Гуша гаран жэлэй туршада үргэлжэлжэ байhан энэ туршалга Түнхэнэй зоной hуудал байдалые эрид хубилгаа. Зоной хэсүүхэн ажабайдалые хараада абажа, гүрэн түрэ хэдэн шэнэ хуули тогтоол абаhан юм. Тэдэнэй үрэ дүн саашадаа элирнэ ааб даа. 



Ехэ олон эрдэмтэд Түнхэнhѳѳ гараhан: ВСГУТУ байгуулагша Д.Ш.Фролов, элүүрые хамгаалгын hалбариин хүгжэлтэдэ ехэ габьяатай эрдэмэй докторнууд К.Ж.Маланов, В.А.Сороковиков, Т.Д.Даргаева, мэдээжэ эмшэд Л.Д.Мадыева, С.Д.Тарнуева; эрдэмэй докторнууд Д.Д.Ошоров, В.Ц.Найдаков, С.Ж.Балданов, В.Ц.Найдакова, М.Р.Бакланов, М.Д.Зомонов, Л.Г.Сандакова, М.А.Нефедьев, К.Л.Малакшанов, А.Л.Ангархаев, А.К.Глянько, А.К.Бронникова болон бусад.

Буряад литературын хүгжэлтэдэ Түнхэнэй уран зохёолшодой Мүнхэ hарьдагай нэрэмжэтэ нэгэдэлэй гэшүүдэй оруулhан хубита ехэ. 1936 ондо Хэрэнэй дунда hургуулиин дэргэдэ поэт, фольклорист Дольен Мадасоной хүтэлбэри доро хүдэлжэ эхилhэн литературна бүлгэмэй хуби заяан аза талаантай байшоо. «Түнхэнэй хабар» гэhэн гаршагтай гар бэшэмэл альманахhаа эхи абаhан тус бүлгэм 1960-аад онуудта хүгжэн hалбаржа, Мүнхэ-hарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэл болон тодороо hэн. Энэ хүгжэлтын хэрэгтэ ехэ хубитаяа оруулhан Лопсон Тапхаев Владимир Тулаев хоёрой оролдолгоор аймагай «Саяан» болон «Саяны» сонинуудай дэргэдэ буряадаар ба ородоор бэшэдэг хурса гуурhатан эблэрэн сугларhан юм. «Саяанай самаряан» гэhэн ниитэ гаршагтай уран зохёолой хуудаhан буряадаар, «Саянские зори» — ородоор саг үргэлжэ хэблэгдэдэг болоод, уншагшад зохёолшодой шэнэ бүтээлнүүдтэй, шэнэ нэрэнүүдтэй танилсажа байгаа. Бүхы Россида, СССР гүрэндэ, хилын саанашье Түнхэнэй зохёолшодой номууд хэблэгдэдэг байhан юм.

Нэгэдэлэй гэшүүдэй 200 гаран номууд: прозын, уянгата поэзиин, драматургиин, литературна шэнжэлгын бүтээлнүүд хэдэн ондоо хэлэн дээрэ хэблэгдэнхэй. Мэдээжэ зохёолшод Эрнст Сафонов, Юрий Кузнецов, Валентин Распутин, Владимир Крупин, Владимир Санги болон бусад Түнхэндэ нэгэтэ бэшэ айлшалhан, уран зохёол бүтээлгын шэнэ арга дүрэнүүд, хүгжэлтын саашанхи замууд тухай зүбшэн хэлсэhэн, залуу зохёолшодой бүтээлнүүдтэ сэгнэлтэ үгэhэн, дэмжэhэн юм. Буряад хэлэтэ зохёолнуудай ород хэлэндэ оршуулагдахада, үргэн уншагшадта хүрэхэ хэрэгтэ туhалhан габьяатай.

Буряадай арадай уран зохёолшын хүндэтэ нэрэдэ Балдан Ябжанов, Ардан Ангархаев хүртэhэн, Шагдар Байминов, Лопсон Тапхаев, Баир Дугаров, Жорж Юбухаев Буряадай арадай поэдэй нэрэ хүндэтэй болоhон байна. Буряадай комсомолой шан Л.Тапхаев, А.Ангархаев болон Ж.Юбухаевта барюулагдаа hэн. А.Ангархаев Ц.Шагжинай нэрэмжэтэ шанда, Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэhэн юм. Б.Дугаров мүн Буряадай Гүрэнэй шанда хүртэhэн алдартай. Ш.Байминов, А.Ангархаев, Л.Тапхаев гүрэн түрын орден шагналнуудта хүртэhэн. 

Л.Тапхаев 2006 ондо Улаанбаатарта Бүхэмонголой яруу найрагшадай Агуу Монгол Уласай 800 жэлэй ойдо зорюулагдаhан ехэ мүрысѳѳнэй Гран-При абаhан габьяатай. Лопсон Тапхаев уран гуурhата нүхэдтѳѳ иимэ мүрнүүдээр хандаhан юм:

Аша, зээнэртээ абьяас бэлигээ үгэжэ,
Арад — түрэлдѳѳ аша туhаяа хүргэжэ,
Мэтэр дараа марташагүй нэрын түлѳѳ
Мүнхэ бэшэшье hаань, мүр сараа үлѳѳ! («Мүр»)



Түнхэнэй зохёолшодой байгуулhан гайхамшаг дүрэ образууд, буряад уран зохёолой түүхэдэ үлѳѳhэн дабташагүй мүр сараа, түрэл буряад дайдаяа магтан түүрээhэн бүтээлнүүдынь түмэн олоной дурасхаалда мүнхэ. Дээдэ үеын зохёолшодой заяаhан захяануудые дүүргэхэ шэнэ сагай халаан ургажа, мүнѳѳ үедэ тус нэгэдэлэй бүридэлдэ 34 уран гуурhатан тоологдоно.

Буряад уралигай, хүгжэм дуу, хатарай hалбарида ѳѳрын мүр үлѳѳhэн алдар солотон Түнхэндэ олон юм. РСФСР-эй габьяата артистнууд, арадай дуушан Цырен Хоборков, оперын дуушан Вера Лыгденова Москвада болоhон буряад искусствын хоёр декадада хабаадаhан алдартай. Россиин габьяата уран зурааша Чингиз Шенхоров, Россиин габьяата артист Елена Шараева, Россиин уралигай габьяата ажал ябуулагша Дандар Бадлуев болон бусад олон нэрэ солотон түрэл дайдаяа холуур суурхуулаа.

Түнхэнэй аймаг Буряад Уласай 100 жэлэй жабхаланта ойе шэнэ амжалтануудаар угтана. Аяншалгын hалбари хүгжѳѳлгын талаар, хүүгэдэй сэсэрлигүүдые, hургуулинуудые, эмшэлгын газарай байшануудые, Соёлой байшануудые барилгын талаар ехэ ажал ябуулагдана. Залуу мэргэжэлтэдые гэр байраар хангалгын асуудал эршэтэйгээр шиидхэгдэнэ. Залуушуул түрэл газар дайдынгаа байгаалиин баялиг гамнан аршалха, ажахы хүгжѳѳхэ, нютагуудайнгаа түхэл шарай hэргээхэ үүргэ уялгатай ха юм.