Буряад арадай түүхэһээ
Гушан гурбан аршаанта гунан сагаан Алайр
20 февраля 2023
3678
1922 оной январиин 9-дэ РСФСР-эй бүридэлдэ Буряад-Монголой автономито можо байгуулха тухай тогтоол РСФСР-эй ВЦИК абаhан түүхэтэй
Энэ можын бүридэлдэ Алайрай, Боохоной, Сэлэнгын, Түнхэнэй, Эхирэд-Булагадай аймагууд ороо бэлэй. 1923 ондо БМАССР-эй байгуулагдахада, республикын Засагай газарые — СНК (Совет Народных комиссаров) толгойлогшоор М.Н.Ербанов hунгагдаа hэн. Буряад Улас түрые хүтэлхэ эрхэдэ эгээн түрүүн хүртэhэн Михей Николаевич Ербанов (1889-1937) Алайрай аймагай Бахтай нютагта түрэhэн юм. Тоонтодонь алдарта хүбүүнэйнгээ арюун дурасхаалые мүнхэлэнхэй, гэр-музей нээгдээ, хүшѳѳ бодхоогоо.
Алайрай аймагай герб
Эрхүү можын Алайр аймагые зүүн ба зүүн-хойто бэеhээ хүнэй гараар хэгдэhэн Братска далай бүhэлдэг, баруун-урда таладань сагаан саhан малгайтай Саяан хадын үбэрэй үдхэн хүбшэ тайга нэмжын байдаг. Алайр голой эрьеэр ажаhууhан хонгоодорнуудай болон бусад баруун буряадуудай омог отогуудай нютаг хизаарнууд сооhоо Алайрта эгээн түрүүн буддын шажанай ехэ дасан баригдажа, 1814 ондо арамнайлагдаhан, буддын гүн ухаанай hургаал дэлгэржэ эхилhэн түүхэтэй. 1880-яад онуудай hүүл багта энэ дасанда ерээдүй хамба лама Даша-Доржо Итигелов hууhан, цанид хамба Агван Доржиев нэгэтэ бэшэ ерэhэн юм.
Алайрай Талын Дүүмын тайшаагай тушаал үеhѳѳ үедэ 1787 онhоо 1880 он болотор (1864-1870 онуудта таhалдаhан) эзэлжэ байhан Баторовтанай угай түлѳѳлэгшэ Петр Павлович Баторовай оролдолгоор, мүнгэн hангаар дасанай дэргэдэ дуганууд баригдаа, сэсэгтэ шугы шэмэглэдэг болоо, гүүнэй hүѳѳр эмнэхэ газар (кумысолечебница) эмхидхэгдээ бэлэй. Алайрай байгаали хамгаалха хүсэлтэй П.П.Баторов Yлзээтэ шадар 2ооо гектар үдхэн нарhан түглэ абарhан түүхэтэй. Алайрай аймагай соёлой таhагай, Түбэй номой сангай зууршалгаар «Баторовские чтения» гэhэн эрдэм-шэнжэлгын хуралдаан үнгэрдэг заншалтай. П.П.Баторовай дурасхаалда зорюулагдаhан тэмдэг-хүшѳѳ нээлгын баяр ёhололдо тэрэнэй гушань болохо Н.Д.Болсохоева хабаадалсаа hэн.
1938 ондо Алайрай дасан хаагдаа hэн. 2004 ондо дахин нээгдэхэдээ, шэнэ байшанда хуралнууд болоhон юм. 2014 ондо Алайрай дасанай 200 жэлэй ойн баяр тэмдэглэхэдэ, ХХIV Бандида хамба лама Дамба Аюшеев ехэ уншалга хүтэлhэн байна. 18 зуун жэлдэ буряад уран дарханай бүтээhэн Будда бурханай хүрэг Алайрай дасанда дамжуулагдаа бэлэй.
Алайрай дасанай Согчен дуган, 1908 он
Ехэ олон солото үльгэршэд, уран зохёолшод, уран зураашад, эрдэмтэд, гүрэн түрын элитэ ажал ябуулагшад Алайр голhоо гараhан. Гүрэн түрын ажал ябуулагшад Ардан Маркизов, Дажуп Доржиев, Соломон Иванов, уран зурааша Роман Мэрдыгеев, хүгжэмшэн Гавриил Дадуев, уран зохёолшод Платон Малакшинов, Жан Зимин, Иосиф Тугутов, Александр Вампилов, Сергей Тумуров, эрдэмтэд Мартын Абахаев, Або Шаракшанэ, Маркс Мохосоев, Морхоз Хабаев, Матвей Мельхеев, Александр Соктоев, Раднай Шерхунаев, зүжэгшэд, режиссернууд Мария Шамбуева, Владимир Халматов, Мария Степанова болон бусад.
Хун шубуун уг гарбалтанай дайдада
Алайрай аймаг хэр угhаа үрэжэлтэй баян таряалангай газар гэжэ суурхадаг. 1970-1980-яад онуудта Алайрта Эрхүү можын эгээн ехэ ургаса абадаг байгаа. Эндэхи таряашад гектар бүхэнhѳѳ 20,3 центнер таряа абадаг бэлэй. Алайрай суута Ленинэй нэрэмжэтэ колхоз гектар бүхэнhѳѳ 27 центнер таряа хуряажа, колхоз-миллионер гэжэ суурхадаг hэн. Жэлэй дүнгѳѳр 3 миллион түхэриг Гүрэнэй банкда хаадаг байhан юм. Гадна эндэхи hаалишад жэлдээ үнеэн бүриhѳѳ 4000 гаран кг hү hаадаг байгаа. 1 ц hүнэй ѳѳрын сэн (себестоимость) дунда зэргээр 30 түхэриг, 1 ц мяханай сэн — 165 түхэриг болодог байгаа (энэ 1987 оной мэдээнүүд «Усть-Ордын дуун» гэжэ номhоо абтаба).
2017 оной мэдээгээр, Алайрай аймагта 11 хүдѳѳ ажахын предприяти, 73 КФХ, Эрхүү можын бусад аймагуудай мантан томо ажахынуудай 3 таhаг хүдэлнэ.
"Амар сайн" ансамбль
Аймагта 50 мянга шахуу гектар газарта таряа тарина, мүн рапс ургуулна. Таряа тарилгын хэмжээгээр Алайрай аймаг Эрхүү можын гурбан түрүүшүүлэй тоодо ородог. 2017 ондо 100 мянган тонноhоо үлүү таряан гэхэ гү, али Усть-Ордын буряад тойрогой таряанай ургасын хахадынь, эндэ хуряагдаhан байна. Тиихэдэ гектар бүриhѳѳ дунда зэргээр 21-23 центнер баян ургаса абаhан юм.
Аглаг hайхан Аляамни,
Алдар суута Алайрни,
Yбдэг дээрээ үлгыдѳѳш,
Yбсүүн дээрээ энхэргээш.
Аршаанта арюун уhаараа
Ами бэеым сүршѳѳгѳѳш,
Аза hайхан заяагаар
Ами хубиим үршѳѳгѳѳш.
Арадай аман зохёолой «Амар сайн» ансамбль ганса аймагтаа бэшэ, мүн Усть-Ордын буряад тойрогто ехэ мэдээжэ юм. Урданай арадай дуунуудые гүйсэдхэхэhээ гадна, эртын ёhо заншал тухай хѳѳрэhэн зүжэг наада найруулан харуулдаг. «Алтаргана-2018» гэжэ Бүгэдэ буряадай нааданда «Буряадай нэгэ үдэр» гэhэн урилдаанда оролсожо, урмашуулгын шан болон дипломдо хүртѳѳ hэн. Буряад угсаатанай олоороо ажаhуудаг нютагуудта элинсэгүүдэйнгээ заяаhан эхэ хэлэ, ёhо заншал, дуу болон ёохор хатар гамтайгаар сахихые оролдодог, залуу үетэнѳѳ hургаха гэжэ оролдодог юм.
Гушан гурбан аршаанта
Гунан сагаан Алайртаа
Гурба унажа мүргэнэб,
Гурба дохижо үреэнэб!
Иимэ hүр ялбама үгэнүүдые түрэл орон дайдадаа поэт, эрдэмтэн, арадайнгаа үндэhэн соёл сахин хамгаалгын хэрэгтэ бүхы наhаяа зорюулhан Жан Зиминэй үргэхэдэ, суута композитор Владлен Пантаев хүгжэм зохёогоо бэлэй. Эртэ урдын солото түүхэтэй, үрэжэлтэ хүрьhэтэй, аргагүй баян байгаалитай Алайрай аймаг хэтэдээ буряад зоной үлгы дайда байхань болтогой!
Алайрай аймагай герб
Эрхүү можын Алайр аймагые зүүн ба зүүн-хойто бэеhээ хүнэй гараар хэгдэhэн Братска далай бүhэлдэг, баруун-урда таладань сагаан саhан малгайтай Саяан хадын үбэрэй үдхэн хүбшэ тайга нэмжын байдаг. Алайр голой эрьеэр ажаhууhан хонгоодорнуудай болон бусад баруун буряадуудай омог отогуудай нютаг хизаарнууд сооhоо Алайрта эгээн түрүүн буддын шажанай ехэ дасан баригдажа, 1814 ондо арамнайлагдаhан, буддын гүн ухаанай hургаал дэлгэржэ эхилhэн түүхэтэй. 1880-яад онуудай hүүл багта энэ дасанда ерээдүй хамба лама Даша-Доржо Итигелов hууhан, цанид хамба Агван Доржиев нэгэтэ бэшэ ерэhэн юм.
П.П.Баторовай дурасхаалта тэмдэгэй нээлтэ дээрэ Н.П.Болсохоева гушань
П.П.Баторовай дурасхаалта тэмдэгэй нээлтэ дээрэ Н.П.Болсохоева гушань
Алайрай Талын Дүүмын тайшаагай тушаал үеhѳѳ үедэ 1787 онhоо 1880 он болотор (1864-1870 онуудта таhалдаhан) эзэлжэ байhан Баторовтанай угай түлѳѳлэгшэ Петр Павлович Баторовай оролдолгоор, мүнгэн hангаар дасанай дэргэдэ дуганууд баригдаа, сэсэгтэ шугы шэмэглэдэг болоо, гүүнэй hүѳѳр эмнэхэ газар (кумысолечебница) эмхидхэгдээ бэлэй. Алайрай байгаали хамгаалха хүсэлтэй П.П.Баторов Yлзээтэ шадар 2ооо гектар үдхэн нарhан түглэ абарhан түүхэтэй. Алайрай аймагай соёлой таhагай, Түбэй номой сангай зууршалгаар «Баторовские чтения» гэhэн эрдэм-шэнжэлгын хуралдаан үнгэрдэг заншалтай. П.П.Баторовай дурасхаалда зорюулагдаhан тэмдэг-хүшѳѳ нээлгын баяр ёhололдо тэрэнэй гушань болохо Н.Д.Болсохоева хабаадалсаа hэн.
1938 ондо Алайрай дасан хаагдаа hэн. 2004 ондо дахин нээгдэхэдээ, шэнэ байшанда хуралнууд болоhон юм. 2014 ондо Алайрай дасанай 200 жэлэй ойн баяр тэмдэглэхэдэ, ХХIV Бандида хамба лама Дамба Аюшеев ехэ уншалга хүтэлhэн байна. 18 зуун жэлдэ буряад уран дарханай бүтээhэн Будда бурханай хүрэг Алайрай дасанда дамжуулагдаа бэлэй.
Алайрай дасанай Согчен дуган, 1908 он
Ехэ олон солото үльгэршэд, уран зохёолшод, уран зураашад, эрдэмтэд, гүрэн түрын элитэ ажал ябуулагшад Алайр голhоо гараhан. Гүрэн түрын ажал ябуулагшад Ардан Маркизов, Дажуп Доржиев, Соломон Иванов, уран зурааша Роман Мэрдыгеев, хүгжэмшэн Гавриил Дадуев, уран зохёолшод Платон Малакшинов, Жан Зимин, Иосиф Тугутов, Александр Вампилов, Сергей Тумуров, эрдэмтэд Мартын Абахаев, Або Шаракшанэ, Маркс Мохосоев, Морхоз Хабаев, Матвей Мельхеев, Александр Соктоев, Раднай Шерхунаев, зүжэгшэд, режиссернууд Мария Шамбуева, Владимир Халматов, Мария Степанова болон бусад.
Хун шубуун уг гарбалтанай дайдада
Алайрай аймаг хэр угhаа үрэжэлтэй баян таряалангай газар гэжэ суурхадаг. 1970-1980-яад онуудта Алайрта Эрхүү можын эгээн ехэ ургаса абадаг байгаа. Эндэхи таряашад гектар бүхэнhѳѳ 20,3 центнер таряа абадаг бэлэй. Алайрай суута Ленинэй нэрэмжэтэ колхоз гектар бүхэнhѳѳ 27 центнер таряа хуряажа, колхоз-миллионер гэжэ суурхадаг hэн. Жэлэй дүнгѳѳр 3 миллион түхэриг Гүрэнэй банкда хаадаг байhан юм. Гадна эндэхи hаалишад жэлдээ үнеэн бүриhѳѳ 4000 гаран кг hү hаадаг байгаа. 1 ц hүнэй ѳѳрын сэн (себестоимость) дунда зэргээр 30 түхэриг, 1 ц мяханай сэн — 165 түхэриг болодог байгаа (энэ 1987 оной мэдээнүүд «Усть-Ордын дуун» гэжэ номhоо абтаба).
2017 оной мэдээгээр, Алайрай аймагта 11 хүдѳѳ ажахын предприяти, 73 КФХ, Эрхүү можын бусад аймагуудай мантан томо ажахынуудай 3 таhаг хүдэлнэ.
"Амар сайн" ансамбль
Аймагта 50 мянга шахуу гектар газарта таряа тарина, мүн рапс ургуулна. Таряа тарилгын хэмжээгээр Алайрай аймаг Эрхүү можын гурбан түрүүшүүлэй тоодо ородог. 2017 ондо 100 мянган тонноhоо үлүү таряан гэхэ гү, али Усть-Ордын буряад тойрогой таряанай ургасын хахадынь, эндэ хуряагдаhан байна. Тиихэдэ гектар бүриhѳѳ дунда зэргээр 21-23 центнер баян ургаса абаhан юм.
Аглаг hайхан Аляамни,
Алдар суута Алайрни,
Yбдэг дээрээ үлгыдѳѳш,
Yбсүүн дээрээ энхэргээш.
Аршаанта арюун уhаараа
Ами бэеым сүршѳѳгѳѳш,
Аза hайхан заяагаар
Ами хубиим үршѳѳгѳѳш.
Арадай аман зохёолой «Амар сайн» ансамбль ганса аймагтаа бэшэ, мүн Усть-Ордын буряад тойрогто ехэ мэдээжэ юм. Урданай арадай дуунуудые гүйсэдхэхэhээ гадна, эртын ёhо заншал тухай хѳѳрэhэн зүжэг наада найруулан харуулдаг. «Алтаргана-2018» гэжэ Бүгэдэ буряадай нааданда «Буряадай нэгэ үдэр» гэhэн урилдаанда оролсожо, урмашуулгын шан болон дипломдо хүртѳѳ hэн. Буряад угсаатанай олоороо ажаhуудаг нютагуудта элинсэгүүдэйнгээ заяаhан эхэ хэлэ, ёhо заншал, дуу болон ёохор хатар гамтайгаар сахихые оролдодог, залуу үетэнѳѳ hургаха гэжэ оролдодог юм.
Гушан гурбан аршаанта
Гунан сагаан Алайртаа
Гурба унажа мүргэнэб,
Гурба дохижо үреэнэб!
Иимэ hүр ялбама үгэнүүдые түрэл орон дайдадаа поэт, эрдэмтэн, арадайнгаа үндэhэн соёл сахин хамгаалгын хэрэгтэ бүхы наhаяа зорюулhан Жан Зиминэй үргэхэдэ, суута композитор Владлен Пантаев хүгжэм зохёогоо бэлэй. Эртэ урдын солото түүхэтэй, үрэжэлтэ хүрьhэтэй, аргагүй баян байгаалитай Алайрай аймаг хэтэдээ буряад зоной үлгы дайда байхань болтогой!