Буряад арадай түүхэһээ
Арадайнгаа дархан соло дуудаhан баатарнууд
17 февраля 2023
6279
1936 ондо Буряад-Монголой АССР-эй түлѳѳлэгшэдые СССР-эй Засагай газарта, Кремльдэ бусад автономито республикануудhаа эгээн түрүүн угтан абалгын баяр ёhолол болоhон түүхэтэй
Буряад-Монгол Уласые түлөөлhэн большевис намай ударидагшад Ардан Маркизов, Яков Похосоев, уран зохёолшо Хоца Намсараев, уран зурааша Цыренжап Сампилов, «Буряад-Монголой үнэн» сониной эрхилэгшэ Базар Ванчиков, режиссер Мария Шамбуева, артистнууд Чойжинима Генинов, Николай Халбаев, Александр Бардамов, Мария Балсаева, Ханда Намсараева, мүн КВЖД дээрэ болоhон зэбсэгтэ тулалдаануудта баатаршалга харуулhан Буркавдивизионой сэрэгшэд Илья Балдынов, Василий Панин гэгшэдтэ гүрэн түрын үндэр шагнал орденууд барюулагдаа бэлэй.
1924 ондо байгуулагдаhан Буряад морин сэрэгшэдэй дивизиондо алба гараhан хүнүүдэй саашанхи хуби заяан гайхамшаг юм. Зарим сэрэгшэд амгалан ажалай жолоо бахим барижа, шэнэ ниигэм байгуулгын хэрэгтэ түрүүшүүлэй зэргэдэ эршэтэй алхалаа. Зариманиинь 1930-аад онуудай хардалга гэмнэлгын үедэ хохидоо, олонхинь Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай байлдаануудта ами наhаяа үгѳѳ. Баатар морин сэрэгшэ буряад хүбүүд тухай арад зомнай иимэ дуу зохёоhон түүхэтэй:
Буркавдивизионой сэрэгшэд
Манай кавалери
Уужам үргэн оронойнгоо
Ургылиг ногоон харгыгаар
Жороо, жороо моридойнгоо
Жолооень барин табилуулна.
Харыт, харыт сэрэгүүдээ,
Кавалер морин армияа,
Хатартай хурдан хүлэгүүдээ
Хазаарынь барин табилуулна.
Дондок Дылгыров
1929 ондо КВЖД шадар болоhон байлдаануудай үедэ баатаршалга харуулhан Буркавдивизионой взводой командир Илья Балдынов, пулеметчик Дондок Дылгыров, тагнуулшадай отделениин командир Гуржап Очиров Улаан Тугай орденоор шагнагдаа hэн. Илья Васильевич Балдынов сэрэгэй албанда бүхы наhаяа зорюулжа, Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ, генерал-майорой зиндаада хүртэhэн алдартай.
Агын Шулуутай нютагhаа гарбалтай Дондок Дылгыровые Буркавдивизион 1931 ондо БМАССР-эй Соведүүдэй съездын делегадаар hунгажа эльгээгээ hэн. Съезддэ хабаадагшад Дондок Дылгыровые БМАССР-эй ЦИК-эй (Правительствын) гэшүүнээр hунгаhан юм. Эрэлхэг сэрэгшые Бүхэроссиин Соведүүдэй ХV съездын делегадаар hунгажа, Буряад-Монголоо түлѳѳлхыень Москвада эльгээгээ бэлэй. Yгытэй буряад айлай хүбүүн шэн зоригтой, баатар сэдьхэлтэй сэрэгшэ байhандаа гүрэн түрын ехэ хуралдаанда хабаадаха гайхамшаг эрхэдэ хүртэхэ хуби заяатай байгаа бшуу.
Сэрэгhээ табигдаад, Шулуутайдаа бусажа, Агын ЧОН-до (часть особого назначения) алба хээ. Согто-Уула шадар болоhон бандит этэгээдүүдтэй байлдаанда хүндѳѳр шархатаад, 27 наhандаа энэ дэлхэйhээ халиhан юм. Нютагайнь ажахы, hургуули тэрэнэй нэрэ зүүдэг. Дондок Дылгыровэй нангин дурасхаалда зорюулагдаhан хүшѳѳ нютагай Соёлой байшанай урда бодхоогдонхой.
Гуржап Очиров
Баргажан голой Яаригтын эрэлхэг сэрэгшэ Гуржап Очиров Буркавдивизиондо эрхимээр алба хэжэ, саашадаа Краснодарай морин сэрэгэй училищида hурахаяа эльгээгдээ hэн. Эндэ эрхим hайн бэлэдхэл харуулhанай түлѳѳ Хойто-Кавказай сэрэгэй тойрогой командующиин, Дагестанай АССР-эй Засагай газарай нэрэтэ бэлэгүүдтэ хүртэhэн юм.
Буряад-Монгол морин сэрэгэй полкдо албаяа үргэлжэлүүлжэ, Халхын-Голой тулалдаанда хабаадахадаа, Монгол Уласай орденоор шагнагдаа hэн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ харуулhан баатаршалга тухайнь Буряадай уран зохёолшод Африкан Бальбуров Данри Хилтухин хоёр «Амиды ябахые захирнаб» гэhэн гайхамшаг hонин туужа соогоо найруулаа бэлэй. Батальоной командир Г.В.Очиров Берлин хүрэжэ, дайсанай эшээндэ дайгаа даража, даагаяа hүүлдэhэн дархан солотой.
Эгээн түрүүн Буркавдивизиондо hуралсал гараhан эрхимүүдэй нэгэн Доржи Цыбиков шэнэ халаанай курсантнуудые үзэг бэшэгтэ, сэрэгэй арга дүрэнүүдтэ hургаха даабари абаа hэн. Тиигэжэ тэрэ 12 жэлэй туршада Буркавбригадын зэргэдэ алба хэhэн байна. 1936 ондо Доржи Цыбиков Соведүүдэй VIII съездын делегадаар hунгагдаад, СССР гүрэнэй шэнэ Конституци баталан абалгада хабаадаа hэн.
1937 ондо СССР-эй Верховно Соведэй нэгэдэхи зарлалай hунгалта болоходо, Доржи Санжеевич Цыбиковые Түнхэнэй, Ахын, Захааминай ажаhуугшад депутадаар дэбжүүлжэ, нэгэн дуугаар hунгаа бэлэй. 1946 он болотор энэ зарлалай депутадууд ажалаа бэелүүлhэн түүхэтэй. Удаань олон жэлэй туршада Түнхэнэй райвоенкомадай ажал хүтэлhэн.
Yбэр-Байгалай сэрэгэй тойрогой 35 стрелково дивизиин Буряад морин сэрэгэй полкын сэрэгшэдэй хуушанай гэрэл зураг интернет соо байдаг. Эгээн түрүүшын зэргэдэ зүүн гарhаа — Зунды Амаханов. Тэрэ 1906 ондо Түнхэнэй аймагай Шараhан тосхондо түрэhэн. Буркавдивизиондо 1929-1931 онуудта алба хээ. Дайнай эхиндэ миномедой командир ябаа. 1942-1943 онуудта взводой командирай туhалагша. Старшина З.Амаханов Польшо хүрэhэн, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 1 шатын орденоор, «Шэн зоригой түлѳѳ», «Дайшалхы габьяагай түлѳѳ», «Германиие илаhанай түлѳѳ» медальнуудаар шагнагдаhан юм.
Дүрбэдэхи зэргэдэ, баруун гарhаа нэгэдэхи — Сырен Андыков. Генерал П.Беловой ударидадаг морин сэрэгэй корпусой бүридэлдэ Москвае хамгаалаа. Эрэлхэг зоригтой командир Сырен Андыков командованиин даабари амжалтатай дүүргэхэдээ, сэрэгшэдэйнгээ ами наhа гамнажа шадаха байhанайнгаа түлѳѳ Александр Невскиин орденоор хоёр дахин шагнагдаhан габьяатай. Энээнhээ гадна Улаан Одоной, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 1 шатын орденуудаар шагнагданхай.
1926 ондо Буркавдивизиондо эрхимээр алба хэhэнэй удаа, Иринчин Похонов Тамбовой морин сэрэгэй училищида hуралсал гарахаяа эльгээгдээ hэн. 1938 ондо лейтенант И.Похонов Yбэр-Байгалай сэрэгэй тойрогто алба гаража эхилээ. Удаань БМАССР-эй Баунтын аймагта сэрэгэй комиссарай тушаалда алба хээ. Дайнай үедэ 1942-1945 онуудта гвардиин капитан Иринчин Похонов эрэлхэгээр дайлалдажа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2 шатын, Дайшалхы Улаан Тугай болон бусад орден, медальнуудаар шагнагдаа hэн. Берлин шадар болоhон шуhата байлдаанай үедэ буряад баатар И.Ш.Похонов hүүлшынхиеэ сэрэгшэдээ гар тулалдаанда дахуулжа ороод, Агуу Илалтын түлѳѳ ами наhаяа үгѳѳ бэлэй. 16-дахи гвардейскэ дивизиин командир генерал-полковник П.А.Беловой гар табилгатай И.Ш.Похоновые шагналгын зууршалганууд (наградной лист) оло дахин дээшээ ябуулагдаhан, тэрэ тоодо Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалга, теэд дээгүүр ноёд энээнииень дэмжээгүй юм.
И.Балдынов
Иимэл ушар Буркавдивизионой үшѳѳ нэгэ баатар сэрэгшэ Лопсон Санжиевич Ивахиновай хуби заяанда тушаалдаа hэн. 35-дахи морин сэрэгэй полкын эскадроной командир ахалагша лейтенант Лопсон Ивахиновай ударидаhан сэрэгшэд 1945 оной февралиин 2-3 үдэрнүүдтэ Германиин Валлохзее шадар СС дивизиин хоёр полктой тулалдаhан юм. Манай сэрэгшэд тоогоор олон дайсадай шунахай түрилтые тэсэжэ гараад, 750 хүнииень хороогоо, 470 дайсаниие баряанда абаа, 32 машина, 800 моридыень, 7 үхэр буу, 18 миномет, 20 радиостанци, «фауст» түхэлэй 500 патрон мэтые «олзолhон» юм. Энэ баатаршалгын түлѳѳ эскадроной командир Л.С.Ивахиновые Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалhаниинь, дэмжэгдээгүй бэлэй. Улаан Одоной, Дайшалхы Улаан Тугай, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 1 шатын орденуудта, «Шэн зоригой түлѳѳ» медальда хүртэhэн баатар сэрэгшэ Лопсон Ивахинов дайнай hүүлээр Жэмhэгэй hомоной зүблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлѳѳ. Хуушан шархануудынь hэдэржэ, 1956 оной октябриин 1-дэ буряад арадай баатар хүбүүн түрэлѳѳ урилаа бэлэй.
Хатартай морин хүлэгүүдэйнгээ хазаарыень барин табилуулhан баатар буряад сэрэгшэднай Буряад Уласайнгаа түүхэдэ ороhон, арадайнгаа дархан солые дэлхэй дүүрэн дуудуулhан габьяатай.
Хэрэглэгдэhэн литература
1.Выдающиеся бурятские деятели. Том 1 (выпуски 1,2,3,4). — Улан-Удэ, Бурятское книжное издательство, 2009.
2.Тунка: история и современность. — Улан-Удэ, «Буряад үнэн», 1998.
1924 ондо байгуулагдаhан Буряад морин сэрэгшэдэй дивизиондо алба гараhан хүнүүдэй саашанхи хуби заяан гайхамшаг юм. Зарим сэрэгшэд амгалан ажалай жолоо бахим барижа, шэнэ ниигэм байгуулгын хэрэгтэ түрүүшүүлэй зэргэдэ эршэтэй алхалаа. Зариманиинь 1930-аад онуудай хардалга гэмнэлгын үедэ хохидоо, олонхинь Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай байлдаануудта ами наhаяа үгѳѳ. Баатар морин сэрэгшэ буряад хүбүүд тухай арад зомнай иимэ дуу зохёоhон түүхэтэй:
Буркавдивизионой сэрэгшэд
Манай кавалери
Уужам үргэн оронойнгоо
Ургылиг ногоон харгыгаар
Жороо, жороо моридойнгоо
Жолооень барин табилуулна.
Харыт, харыт сэрэгүүдээ,
Кавалер морин армияа,
Хатартай хурдан хүлэгүүдээ
Хазаарынь барин табилуулна.
Дондок Дылгыров
1929 ондо КВЖД шадар болоhон байлдаануудай үедэ баатаршалга харуулhан Буркавдивизионой взводой командир Илья Балдынов, пулеметчик Дондок Дылгыров, тагнуулшадай отделениин командир Гуржап Очиров Улаан Тугай орденоор шагнагдаа hэн. Илья Васильевич Балдынов сэрэгэй албанда бүхы наhаяа зорюулжа, Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ, генерал-майорой зиндаада хүртэhэн алдартай.
Агын Шулуутай нютагhаа гарбалтай Дондок Дылгыровые Буркавдивизион 1931 ондо БМАССР-эй Соведүүдэй съездын делегадаар hунгажа эльгээгээ hэн. Съезддэ хабаадагшад Дондок Дылгыровые БМАССР-эй ЦИК-эй (Правительствын) гэшүүнээр hунгаhан юм. Эрэлхэг сэрэгшые Бүхэроссиин Соведүүдэй ХV съездын делегадаар hунгажа, Буряад-Монголоо түлѳѳлхыень Москвада эльгээгээ бэлэй. Yгытэй буряад айлай хүбүүн шэн зоригтой, баатар сэдьхэлтэй сэрэгшэ байhандаа гүрэн түрын ехэ хуралдаанда хабаадаха гайхамшаг эрхэдэ хүртэхэ хуби заяатай байгаа бшуу.
Сэрэгhээ табигдаад, Шулуутайдаа бусажа, Агын ЧОН-до (часть особого назначения) алба хээ. Согто-Уула шадар болоhон бандит этэгээдүүдтэй байлдаанда хүндѳѳр шархатаад, 27 наhандаа энэ дэлхэйhээ халиhан юм. Нютагайнь ажахы, hургуули тэрэнэй нэрэ зүүдэг. Дондок Дылгыровэй нангин дурасхаалда зорюулагдаhан хүшѳѳ нютагай Соёлой байшанай урда бодхоогдонхой.
Гуржап Очиров
Баргажан голой Яаригтын эрэлхэг сэрэгшэ Гуржап Очиров Буркавдивизиондо эрхимээр алба хэжэ, саашадаа Краснодарай морин сэрэгэй училищида hурахаяа эльгээгдээ hэн. Эндэ эрхим hайн бэлэдхэл харуулhанай түлѳѳ Хойто-Кавказай сэрэгэй тойрогой командующиин, Дагестанай АССР-эй Засагай газарай нэрэтэ бэлэгүүдтэ хүртэhэн юм.
Буряад-Монгол морин сэрэгэй полкдо албаяа үргэлжэлүүлжэ, Халхын-Голой тулалдаанда хабаадахадаа, Монгол Уласай орденоор шагнагдаа hэн. Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай үедэ харуулhан баатаршалга тухайнь Буряадай уран зохёолшод Африкан Бальбуров Данри Хилтухин хоёр «Амиды ябахые захирнаб» гэhэн гайхамшаг hонин туужа соогоо найруулаа бэлэй. Батальоной командир Г.В.Очиров Берлин хүрэжэ, дайсанай эшээндэ дайгаа даража, даагаяа hүүлдэhэн дархан солотой.
Эгээн түрүүн Буркавдивизиондо hуралсал гараhан эрхимүүдэй нэгэн Доржи Цыбиков шэнэ халаанай курсантнуудые үзэг бэшэгтэ, сэрэгэй арга дүрэнүүдтэ hургаха даабари абаа hэн. Тиигэжэ тэрэ 12 жэлэй туршада Буркавбригадын зэргэдэ алба хэhэн байна. 1936 ондо Доржи Цыбиков Соведүүдэй VIII съездын делегадаар hунгагдаад, СССР гүрэнэй шэнэ Конституци баталан абалгада хабаадаа hэн.
1937 ондо СССР-эй Верховно Соведэй нэгэдэхи зарлалай hунгалта болоходо, Доржи Санжеевич Цыбиковые Түнхэнэй, Ахын, Захааминай ажаhуугшад депутадаар дэбжүүлжэ, нэгэн дуугаар hунгаа бэлэй. 1946 он болотор энэ зарлалай депутадууд ажалаа бэелүүлhэн түүхэтэй. Удаань олон жэлэй туршада Түнхэнэй райвоенкомадай ажал хүтэлhэн.
Yбэр-Байгалай сэрэгэй тойрогой 35 стрелково дивизиин Буряад морин сэрэгэй полкын сэрэгшэдэй хуушанай гэрэл зураг интернет соо байдаг. Эгээн түрүүшын зэргэдэ зүүн гарhаа — Зунды Амаханов. Тэрэ 1906 ондо Түнхэнэй аймагай Шараhан тосхондо түрэhэн. Буркавдивизиондо 1929-1931 онуудта алба хээ. Дайнай эхиндэ миномедой командир ябаа. 1942-1943 онуудта взводой командирай туhалагша. Старшина З.Амаханов Польшо хүрэhэн, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 1 шатын орденоор, «Шэн зоригой түлѳѳ», «Дайшалхы габьяагай түлѳѳ», «Германиие илаhанай түлѳѳ» медальнуудаар шагнагдаhан юм.
Дүрбэдэхи зэргэдэ, баруун гарhаа нэгэдэхи — Сырен Андыков. Генерал П.Беловой ударидадаг морин сэрэгэй корпусой бүридэлдэ Москвае хамгаалаа. Эрэлхэг зоригтой командир Сырен Андыков командованиин даабари амжалтатай дүүргэхэдээ, сэрэгшэдэйнгээ ами наhа гамнажа шадаха байhанайнгаа түлѳѳ Александр Невскиин орденоор хоёр дахин шагнагдаhан габьяатай. Энээнhээ гадна Улаан Одоной, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 1 шатын орденуудаар шагнагданхай.
1926 ондо Буркавдивизиондо эрхимээр алба хэhэнэй удаа, Иринчин Похонов Тамбовой морин сэрэгэй училищида hуралсал гарахаяа эльгээгдээ hэн. 1938 ондо лейтенант И.Похонов Yбэр-Байгалай сэрэгэй тойрогто алба гаража эхилээ. Удаань БМАССР-эй Баунтын аймагта сэрэгэй комиссарай тушаалда алба хээ. Дайнай үедэ 1942-1945 онуудта гвардиин капитан Иринчин Похонов эрэлхэгээр дайлалдажа, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2 шатын, Дайшалхы Улаан Тугай болон бусад орден, медальнуудаар шагнагдаа hэн. Берлин шадар болоhон шуhата байлдаанай үедэ буряад баатар И.Ш.Похонов hүүлшынхиеэ сэрэгшэдээ гар тулалдаанда дахуулжа ороод, Агуу Илалтын түлѳѳ ами наhаяа үгѳѳ бэлэй. 16-дахи гвардейскэ дивизиин командир генерал-полковник П.А.Беловой гар табилгатай И.Ш.Похоновые шагналгын зууршалганууд (наградной лист) оло дахин дээшээ ябуулагдаhан, тэрэ тоодо Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалга, теэд дээгүүр ноёд энээнииень дэмжээгүй юм.
И.Балдынов
Иимэл ушар Буркавдивизионой үшѳѳ нэгэ баатар сэрэгшэ Лопсон Санжиевич Ивахиновай хуби заяанда тушаалдаа hэн. 35-дахи морин сэрэгэй полкын эскадроной командир ахалагша лейтенант Лопсон Ивахиновай ударидаhан сэрэгшэд 1945 оной февралиин 2-3 үдэрнүүдтэ Германиин Валлохзее шадар СС дивизиин хоёр полктой тулалдаhан юм. Манай сэрэгшэд тоогоор олон дайсадай шунахай түрилтые тэсэжэ гараад, 750 хүнииень хороогоо, 470 дайсаниие баряанда абаа, 32 машина, 800 моридыень, 7 үхэр буу, 18 миномет, 20 радиостанци, «фауст» түхэлэй 500 патрон мэтые «олзолhон» юм. Энэ баатаршалгын түлѳѳ эскадроной командир Л.С.Ивахиновые Советскэ Союзай Геройн нэрэ зэргэдэ зууршалhаниинь, дэмжэгдээгүй бэлэй. Улаан Одоной, Дайшалхы Улаан Тугай, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 1 шатын орденуудта, «Шэн зоригой түлѳѳ» медальда хүртэhэн баатар сэрэгшэ Лопсон Ивахинов дайнай hүүлээр Жэмhэгэй hомоной зүблэлэй түрүүлэгшээр хүдэлѳѳ. Хуушан шархануудынь hэдэржэ, 1956 оной октябриин 1-дэ буряад арадай баатар хүбүүн түрэлѳѳ урилаа бэлэй.
Хатартай морин хүлэгүүдэйнгээ хазаарыень барин табилуулhан баатар буряад сэрэгшэднай Буряад Уласайнгаа түүхэдэ ороhон, арадайнгаа дархан солые дэлхэй дүүрэн дуудуулhан габьяатай.
Хэрэглэгдэhэн литература
1.Выдающиеся бурятские деятели. Том 1 (выпуски 1,2,3,4). — Улан-Удэ, Бурятское книжное издательство, 2009.
2.Тунка: история и современность. — Улан-Удэ, «Буряад үнэн», 1998.