Буряад арадай түүхэһээ
Болохые мэдэдэг урданай сэсэн мэргэшүүл
7 марта 2023
8203
Эрхүүгэй Гүрэнэй университедтэ hураха үедѳѳ буряад аман зохёол суглуулха (фольклорно), нютаг хэлэ шудалха (диалектологическа) практикада Эрхүү можын олон аймагуудаар ябагдаа hэн
Ойхоной болон Оhын аймагуудаар аяншалхадаа, урданай түүхэ домогуудые, ябаган зугаа ехэ олоор бэшэжэ абагша hэмди. Тэрэ мэдээнүүдээ практикын hүүлээр кафедрада тушаагаа бэлэйбди. Харин хоёр дэбтэр гар бэшэгүүдые ѳѳртѳѳ абажа ябаhан аад, түймэр болоходо, номуудтайм сугтаа шатаhаниинь ехэ харамтай юм. Зарим тэдыень ойндоо hэргээжэ туршабабди.
Ойхоной аймагай Бугульдейка, Алагуй hууринуудта яhала олон үбгэд, хүгшэдтэй уулзажа хѳѳрэлдѳѳ бэлэйбди. Тиихэдэ фотоаппарат манда үгы байhан ушарые ехэ халагладагби. Хүгшэн тэрэ зоной мүнѳѳ үгышье hаа, хүүгэдынь, аша зээнэрынь гэрэл зурагуудыень хаража, уярха hэн бэзэ.
Тиихэдэ түрүүшынхиеэ Барнаашка тухай дуулаа hэмди. Ойхоной хэдэн үбгэдhѳѳ бэшэжэ абаhанаа хүндэтэ багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Анастасия Григорьевна Митрошкинагай хүтэлбэри доро шүүмжэлжэ үзэхэдѳѳ, Барнаашка Балтаханов 1830 он тойрон Шулуута нютагта, Елэнсэhээ холо бэшэ түрэhэн гэжэ багсаамжалаа hэмди. Хүгшэдэй хэлэhээр, тэрэ 94-тэйдээ нүгшэhэн байна. Багсаамжалхада, 1924 ондо нүгшэhэн болоно.
«Буряад үнэндэ» хүдэлхэдэмни, тэрэ үедэ Соёлой дээдэ hургуулиин (ВСГИК) аспирант байhан Валентин Хагдаев Ойхоной үльгэр домогууд тухай, мүн Барнаашка тухай шэнжэлхы статьянуудые сониндомнай асаржа, хэблүүлдэг hэн. Саашадаа В.Хагдаев ехэ зиндаатай бѳѳ болоhон, Ойхондоо, Россидашье ехэ мэдээжэ, зон олоной сэсэн мэргэн найжа гэжэ нэрэ хүндэтэй юм.
Барнаашка Балтаханов дунда шадалтай айлай басагатай гэрлээд, хүбүүн басаган хоёртой болоhон байгаа. Залуудаа, хори гаража ябахадаа, жэгтэй hонин зантай болошоhон юм. Айлай гэртэ пеэшэндэнь нюргаараа түшэжэ байгаад, нюдѳѳ аняад, саашадаа болохо юумэн тухай хэлэдэг hэн. 150 жэлэй саана харгыгаар түмэр хүлэгүүдэй — ерээдүй автомашинануудай гүйлгэхэ тухай гайхаhан зондо хэлэдэг байгаа. Гуламтын гал түлихэ хэрэггүй болохо, электрын элшэ хүсѳѳр гэр дулаасуулагдаха, гэрэлтүүлэгдэхэ, эдеэн шанагдаха тухай, «хии аман гэрэй хаяаhаа дуугарха» гэхэдээ, радио бии болохые мэдэhэн байгаа бшуу.
Зон зѳѳриеэ нэгэдхэжэ, хамтын ажал хэдэг болохо тухай хэлэhэн. Баруун тээhээ аймшагтай дайн ерэхэ, тэрэ үеэр яажа хүн зон hууха баатай болохоб гэжэ хэлэhэниинь саашадаа хуу тудаhан гээд маанадтай хѳѳрэлдэhэн үбгэд тэмдэглэгшэ hэн. Дайнhаа хойшо зон яажа hуухаб гэhэниинь мүн лэ зүб байшоо.
Барнаашкын хүбүүн залуушагаар наhа барашаhан юм. Бэринь хадам эсэгэеэ газаашалдаг hэн. Барнаашкын үтэлхэдэ, бэринь муугаар хараhан гээд Ойхоной үбгэд халаглан хѳѳрѳѳ бэлэй. Нэгэ үбгэнэй хэлэhэн үгэнүүд мүнѳѳшье ойндом ородог:
— Бэринь Барнаашкые шагнахаяа ерэhэн зониие хараадаг байгаа: «Зүнтэглэhэн энээнэй шалихые юу шагнанабта!» Наhа бараха тээшээ Барнаашка иигэжэ захиhан гэдэг:
— Минии нүгшэхэдэ, газар малтажа, бү хадагалаарайт, бэеым галда шатаагаарайт. Галдахадатнай, минии сагаан яhан дээрэ саашаа юун болохоб, яагаад hуухадатнай, hайн бэ гэжэ бэшээтэй байха.
Наhа барахадань, бэринь хадам эсэгынгээ захяа дүүргээгүй:
— Юу энэ зүнтэгэй хэлэhээр хайлуулха юм, хүдѳѳлдэг зангаараа нүхэндэ хэхэ хэрэгтэй, — гэжэ захираад, хүдѳѳлүүлhэн юм ха.
«Юундэ Барнаашкын хэлэhээрнь хүдѳѳлѳѳгүй hэмбибди» гэжэ
Ойхон олтирогой зон, Ойхон аймагайхид hүүлдэ ехэ голхорhон гэдэг.
Нютагай үбгэдэй хэлэhээр, муу hанаатай бэри Барнаашка хадам эсэгэеэ хүндэлѳѳгүй дээрэhээ нүгэлдэ хүртэжэ, саашадаа hохор болошоhон юм ха. Тэрэ эхэнэр ехэ зобожо, тулижа, наhа бараhан гэжэ хэлсэдэг. Ойхоной урданай оньhон үгэ үбгэд дурдаа hэн: «Эрид ээм дээрэш ерэхэ, тойроод, толгой дээрэш тудаха». Арадай сэсэн мэргэн үгэнүүд соо гүн гүнзэгы удха хадагалаатай.
Оhын голой домог
Оhын голдо, Оhосор гэжэ үзэсхэлэн hайхан добын хормойдо оршодог, хэр угhаа буряадуудай ажабайдаг нютагта Октябриин хубисхалай урда тээ Малаани Гэргээсэй гэжэ үбгэжѳѳл ажаhууhан юм. Буряад-Енгүүд тииргэнэй зондо хүрэжэ, аман зохёол бэшэжэ абаха үедѳѳ энэ үбгэжѳѳл тухай дуулаа бэлэйбди.
Гэргээсэйн hамган хүршэ айлайнгаа эзэн эхэнэртэ элдэб жэгтэй ушарнуудай гэртэнь болодог тушаа нюусаар хѳѳрэhэн юм ха. Гэргээсэйн сонходо үүр сайха үеэр хоёр гулабхаа ерэжэ hуугаад, сонхынь шэл тоншодог байгаа.
Гэргээсэй оронhоо бодоод, түргѳѳр хубсалhанай hүүлээр үндэр добо дээрэ гарадаг байгаа. Эртэ үглѳѳгүүр гараhан үбгэн зунай ута үдэр дүүрэн добо дээрэ hуужа, үдэшэлэн наранай hууха тээшэ гэртээ бусадаг hэн. Хожом саашадаа, сагай үнгэрхэдэ, юун болохоб, ажабайдал яажа хубилхаб гэжэ тэрэ хэлэдэг бэлэй. Гэргээсэйн хэлэhэниие нютагай зон хадуужа абаад, үеhѳѳ үедэ дамжуулдаг hэн. Зарим тэдыень танай hонорто дурадхая.
— Хаанай хуули засаг бута сохигдохо, хүн зон хоорондоо дайлалдаха. Зариман хүбшэ тайгаар шэнэ засагhаа хорохо, буу үргэлѳѳд ябаха.
— Шэнэ засагай хууляар адуу малаа, зѳѳриеэ нэгэдхэжэ hууха болохо. Баяшуулайнгаа зѳѳри буляажа абаад, холын хүйтэн газарта ябуулха.
— Гэртэтнай эзэгүй аман ханаhаатнай хэлэдэг болохо.
— Газар дүүрэн гал могой гүйхэ. Түбиие дүүрэн түмэр могой гүйхэ.
— Түмэр харгыгаар түмэр тэргэнүүд ѳѳрѳѳ ябаха олоороо.
Сагыень багсаамжалхада, 60 гараhан Гэргээсэй үбгэн тэрэ үедэ түмэр харгы тухай дуулаhаншье hаа, нютагhаа гаража үзѳѳгүй хадаа хаанаhаа харахаб, сохом иигэжэ зураглахаб даа.
— Баруун тээ ехэ дайн болохо. Манай эндэ дайн ерээгүйшье hаа, буу бариха аргатай бүhэтэйшүүл бултадаа дайлалдахаяа ошохо. Арбан ошоhон хүн сооhоо зургаа-долоониинь дайнда унаха, гурба-дүрбэниинь лэ гэртээ бусажа ерэхэ. Эндээ үлэhэн hамгад, үхибүүд, үбгэд, хүгшэд үлдэхэ, зобохые үзэхэ. Энэ ехэ дайн дүрбэн жэл соо болохо.
— Дайнай hүүлээр олон жэл соо амгалан байха. Айл тииргэндэ, гэр бүлэдэ муу юумэ үзэгдэхэ. Шара эреэн могой эхэеэ эдихэ.
Энэ юун гэhэн удхатайб гэжэ hүүлдэ бодоод үзэхэдэ, үенүүдэй хоорондохи харилсаан хатуу, харша болохо, үхибүүдынь эхэ, эсэгынгээ ашые амидыдань харюулхагүй, үтэлхэдэнь найжалхагүй гэнэ хэбэртэй.
— Бүри хожомынь зүүн тээhээ дайн ерэхэдээ, манай эндэхи газар хүрэхэ. Булта зониие тэрэ дайраха. Худагайтнай оёор харагдаха.
Барнаашка, Молон багша мэтээр, Малаани Гэргээсэй урагшаа зѳѳхэ гурбан харгы тухай хэлэhэн байна. Түрүүшын тоhон харгыда гараашад hайн hууха. Хоёрдохи — уhан, гурбадахи — шуhан харгы. Уhан харгыгаар ябаашадай зуунhаа — табиниинь хүрэхэ. Зуураа зариман уhанда орожо хосорхо. Шуhан харгыгаар ошоошодой зуунhаа нэгэниинь лэ хүрэхэ.
Байгаалиин аюул усал олошорхые, уларил эридээр хубилхые зүнгѳѳрѳѳ таагаа гэжэ hанагдана. Зурхайшадай хэлэhээр, мүнѳѳ үедэ Хумхын ордоной галаб (Эпоха Водолея) эрьежэ эхилээ. Антарктидын болон Гренландиин мүльhэн тон түргѳѳр хайлажа эхилээ гэhэн сошордомо мэдээ эрдэмтэд дуулгана. Антарктидын мантан томо мүльhэд далай соо тамархадаа, айсбергнууд гэжэ нэрлэгдэдэг, үндэрынь 1000 метр шахуу байдаг. Иимэ томо айсбергнуудай хайлахада, далайн уhанай нюруу ѳѳдѳѳ болоно ааб даа. Хумхын ордоной галаб 160 жэлдэ үргэлжэлхэ гэжэ зурхайшад тодорхойлдог.
Ойхоной аймагай Бугульдейка, Алагуй hууринуудта яhала олон үбгэд, хүгшэдтэй уулзажа хѳѳрэлдѳѳ бэлэйбди. Тиихэдэ фотоаппарат манда үгы байhан ушарые ехэ халагладагби. Хүгшэн тэрэ зоной мүнѳѳ үгышье hаа, хүүгэдынь, аша зээнэрынь гэрэл зурагуудыень хаража, уярха hэн бэзэ.
Тиихэдэ түрүүшынхиеэ Барнаашка тухай дуулаа hэмди. Ойхоной хэдэн үбгэдhѳѳ бэшэжэ абаhанаа хүндэтэ багша, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Анастасия Григорьевна Митрошкинагай хүтэлбэри доро шүүмжэлжэ үзэхэдѳѳ, Барнаашка Балтаханов 1830 он тойрон Шулуута нютагта, Елэнсэhээ холо бэшэ түрэhэн гэжэ багсаамжалаа hэмди. Хүгшэдэй хэлэhээр, тэрэ 94-тэйдээ нүгшэhэн байна. Багсаамжалхада, 1924 ондо нүгшэhэн болоно.
«Буряад үнэндэ» хүдэлхэдэмни, тэрэ үедэ Соёлой дээдэ hургуулиин (ВСГИК) аспирант байhан Валентин Хагдаев Ойхоной үльгэр домогууд тухай, мүн Барнаашка тухай шэнжэлхы статьянуудые сониндомнай асаржа, хэблүүлдэг hэн. Саашадаа В.Хагдаев ехэ зиндаатай бѳѳ болоhон, Ойхондоо, Россидашье ехэ мэдээжэ, зон олоной сэсэн мэргэн найжа гэжэ нэрэ хүндэтэй юм.
Барнаашка Балтаханов дунда шадалтай айлай басагатай гэрлээд, хүбүүн басаган хоёртой болоhон байгаа. Залуудаа, хори гаража ябахадаа, жэгтэй hонин зантай болошоhон юм. Айлай гэртэ пеэшэндэнь нюргаараа түшэжэ байгаад, нюдѳѳ аняад, саашадаа болохо юумэн тухай хэлэдэг hэн. 150 жэлэй саана харгыгаар түмэр хүлэгүүдэй — ерээдүй автомашинануудай гүйлгэхэ тухай гайхаhан зондо хэлэдэг байгаа. Гуламтын гал түлихэ хэрэггүй болохо, электрын элшэ хүсѳѳр гэр дулаасуулагдаха, гэрэлтүүлэгдэхэ, эдеэн шанагдаха тухай, «хии аман гэрэй хаяаhаа дуугарха» гэхэдээ, радио бии болохые мэдэhэн байгаа бшуу.
Зон зѳѳриеэ нэгэдхэжэ, хамтын ажал хэдэг болохо тухай хэлэhэн. Баруун тээhээ аймшагтай дайн ерэхэ, тэрэ үеэр яажа хүн зон hууха баатай болохоб гэжэ хэлэhэниинь саашадаа хуу тудаhан гээд маанадтай хѳѳрэлдэhэн үбгэд тэмдэглэгшэ hэн. Дайнhаа хойшо зон яажа hуухаб гэhэниинь мүн лэ зүб байшоо.
Барнаашкын хүбүүн залуушагаар наhа барашаhан юм. Бэринь хадам эсэгэеэ газаашалдаг hэн. Барнаашкын үтэлхэдэ, бэринь муугаар хараhан гээд Ойхоной үбгэд халаглан хѳѳрѳѳ бэлэй. Нэгэ үбгэнэй хэлэhэн үгэнүүд мүнѳѳшье ойндом ородог:
— Бэринь Барнаашкые шагнахаяа ерэhэн зониие хараадаг байгаа: «Зүнтэглэhэн энээнэй шалихые юу шагнанабта!» Наhа бараха тээшээ Барнаашка иигэжэ захиhан гэдэг:
— Минии нүгшэхэдэ, газар малтажа, бү хадагалаарайт, бэеым галда шатаагаарайт. Галдахадатнай, минии сагаан яhан дээрэ саашаа юун болохоб, яагаад hуухадатнай, hайн бэ гэжэ бэшээтэй байха.
Наhа барахадань, бэринь хадам эсэгынгээ захяа дүүргээгүй:
— Юу энэ зүнтэгэй хэлэhээр хайлуулха юм, хүдѳѳлдэг зангаараа нүхэндэ хэхэ хэрэгтэй, — гэжэ захираад, хүдѳѳлүүлhэн юм ха.
«Юундэ Барнаашкын хэлэhээрнь хүдѳѳлѳѳгүй hэмбибди» гэжэ
Ойхон олтирогой зон, Ойхон аймагайхид hүүлдэ ехэ голхорhон гэдэг.
Нютагай үбгэдэй хэлэhээр, муу hанаатай бэри Барнаашка хадам эсэгэеэ хүндэлѳѳгүй дээрэhээ нүгэлдэ хүртэжэ, саашадаа hохор болошоhон юм ха. Тэрэ эхэнэр ехэ зобожо, тулижа, наhа бараhан гэжэ хэлсэдэг. Ойхоной урданай оньhон үгэ үбгэд дурдаа hэн: «Эрид ээм дээрэш ерэхэ, тойроод, толгой дээрэш тудаха». Арадай сэсэн мэргэн үгэнүүд соо гүн гүнзэгы удха хадагалаатай.
Оhын голой домог
Оhын голдо, Оhосор гэжэ үзэсхэлэн hайхан добын хормойдо оршодог, хэр угhаа буряадуудай ажабайдаг нютагта Октябриин хубисхалай урда тээ Малаани Гэргээсэй гэжэ үбгэжѳѳл ажаhууhан юм. Буряад-Енгүүд тииргэнэй зондо хүрэжэ, аман зохёол бэшэжэ абаха үедѳѳ энэ үбгэжѳѳл тухай дуулаа бэлэйбди.
Гэргээсэйн hамган хүршэ айлайнгаа эзэн эхэнэртэ элдэб жэгтэй ушарнуудай гэртэнь болодог тушаа нюусаар хѳѳрэhэн юм ха. Гэргээсэйн сонходо үүр сайха үеэр хоёр гулабхаа ерэжэ hуугаад, сонхынь шэл тоншодог байгаа.
Гэргээсэй оронhоо бодоод, түргѳѳр хубсалhанай hүүлээр үндэр добо дээрэ гарадаг байгаа. Эртэ үглѳѳгүүр гараhан үбгэн зунай ута үдэр дүүрэн добо дээрэ hуужа, үдэшэлэн наранай hууха тээшэ гэртээ бусадаг hэн. Хожом саашадаа, сагай үнгэрхэдэ, юун болохоб, ажабайдал яажа хубилхаб гэжэ тэрэ хэлэдэг бэлэй. Гэргээсэйн хэлэhэниие нютагай зон хадуужа абаад, үеhѳѳ үедэ дамжуулдаг hэн. Зарим тэдыень танай hонорто дурадхая.
— Хаанай хуули засаг бута сохигдохо, хүн зон хоорондоо дайлалдаха. Зариман хүбшэ тайгаар шэнэ засагhаа хорохо, буу үргэлѳѳд ябаха.
— Шэнэ засагай хууляар адуу малаа, зѳѳриеэ нэгэдхэжэ hууха болохо. Баяшуулайнгаа зѳѳри буляажа абаад, холын хүйтэн газарта ябуулха.
— Гэртэтнай эзэгүй аман ханаhаатнай хэлэдэг болохо.
— Газар дүүрэн гал могой гүйхэ. Түбиие дүүрэн түмэр могой гүйхэ.
— Түмэр харгыгаар түмэр тэргэнүүд ѳѳрѳѳ ябаха олоороо.
Сагыень багсаамжалхада, 60 гараhан Гэргээсэй үбгэн тэрэ үедэ түмэр харгы тухай дуулаhаншье hаа, нютагhаа гаража үзѳѳгүй хадаа хаанаhаа харахаб, сохом иигэжэ зураглахаб даа.
— Баруун тээ ехэ дайн болохо. Манай эндэ дайн ерээгүйшье hаа, буу бариха аргатай бүhэтэйшүүл бултадаа дайлалдахаяа ошохо. Арбан ошоhон хүн сооhоо зургаа-долоониинь дайнда унаха, гурба-дүрбэниинь лэ гэртээ бусажа ерэхэ. Эндээ үлэhэн hамгад, үхибүүд, үбгэд, хүгшэд үлдэхэ, зобохые үзэхэ. Энэ ехэ дайн дүрбэн жэл соо болохо.
— Дайнай hүүлээр олон жэл соо амгалан байха. Айл тииргэндэ, гэр бүлэдэ муу юумэ үзэгдэхэ. Шара эреэн могой эхэеэ эдихэ.
Энэ юун гэhэн удхатайб гэжэ hүүлдэ бодоод үзэхэдэ, үенүүдэй хоорондохи харилсаан хатуу, харша болохо, үхибүүдынь эхэ, эсэгынгээ ашые амидыдань харюулхагүй, үтэлхэдэнь найжалхагүй гэнэ хэбэртэй.
— Бүри хожомынь зүүн тээhээ дайн ерэхэдээ, манай эндэхи газар хүрэхэ. Булта зониие тэрэ дайраха. Худагайтнай оёор харагдаха.
Барнаашка, Молон багша мэтээр, Малаани Гэргээсэй урагшаа зѳѳхэ гурбан харгы тухай хэлэhэн байна. Түрүүшын тоhон харгыда гараашад hайн hууха. Хоёрдохи — уhан, гурбадахи — шуhан харгы. Уhан харгыгаар ябаашадай зуунhаа — табиниинь хүрэхэ. Зуураа зариман уhанда орожо хосорхо. Шуhан харгыгаар ошоошодой зуунhаа нэгэниинь лэ хүрэхэ.
Байгаалиин аюул усал олошорхые, уларил эридээр хубилхые зүнгѳѳрѳѳ таагаа гэжэ hанагдана. Зурхайшадай хэлэhээр, мүнѳѳ үедэ Хумхын ордоной галаб (Эпоха Водолея) эрьежэ эхилээ. Антарктидын болон Гренландиин мүльhэн тон түргѳѳр хайлажа эхилээ гэhэн сошордомо мэдээ эрдэмтэд дуулгана. Антарктидын мантан томо мүльhэд далай соо тамархадаа, айсбергнууд гэжэ нэрлэгдэдэг, үндэрынь 1000 метр шахуу байдаг. Иимэ томо айсбергнуудай хайлахада, далайн уhанай нюруу ѳѳдѳѳ болоно ааб даа. Хумхын ордоной галаб 160 жэлдэ үргэлжэлхэ гэжэ зурхайшад тодорхойлдог.