Буряад сэрэгшэ Митыб ба Хүрин Хээр хоёрой дайн соогуур уулзаһан тухай

Эндэ дурадхагдаһан хөөрөөн соо Эсэгэ ороноо хамгаалалгын агууехэ дайнай үеэр буряад сэрэгшэ Будожапов Митыбэй яажа нютагтаа унажа ябаһан Хүрин Хээртэеэ уулзаһан тухайнь домоглогдохо.


Иимэрхүү зүрхэ доһолгомо ушарнууд дайнай талмайнуудаар хаа-яа дайралдажа, нютаг бүриин хүбүүд үргэн буряад тала дайдаар үдэһэн набтархан, үһэрхэг, зантагархан толгойтой, туйлай шэрхи моридоор нэгэнтэ бэшэ ушарһан байдаг. Буряадай газар дайдада тэнжэһэн морид буряад хэлэ ойлгодог байһанаа харуулдаг, гэнтэ буряадаар хэнэйшьеб дуугархые сонособол, танижа, «үү, наашаа ерыш» гэһэншүү инсагаалдаг, дүтэлхэдэнь, ушаргүй баярлаһанаа харуулдаг һэн. Жэшээнь, Баргажанай Шагдар хүбүүн Смоленск шадар байлдажа ябатараа, ажахынгаа суутай гүйгөөшэ Сагаан гэжэ нэрэтэй моринтой иигэжэ ушарһан. Агын нэгэ сэрэгшэ моридые ашаһан вагон соо ороод, «ай, хөөрхэд» гэжэ буряадаараа дуугаржархин гэһээнь, тээ саана углууда уяатай, олон үндэр гоё моридой хажууда үзэмжэгүй шархигарханаар харагдаһан морин шангаар инсагаалжа бэеэ мэдүүлээ. Сэрэгшын яаралтай дүтэлэн гэһээнь, нютагайнь адууһан өөрыень таняад, тэшэ ядан зогсоо. Мүн Үлзы-Жаргал Дондоков гэжэ суута Доваторай дивизиин морин сэрэгшэн дайнай дүүрэтэр 3 монгол моридые унаһан байна. Тиин Днепр мүрэ гаталха зуурань бомбонууд забһаргүй тэһэржэ, аймшагтай ехэ долги гаргаһынь, эмээлһээ халижа, шэнгэхэ туйлдаа хүрөө. Тээ урда тээнь командирынь «моридойнгоо дэлһэ, һүүл тайрагты» гэжэ захирһыень, үгынь дуулангүй байһанайхи, мүнөө уһан соогуур урдуурнь халбайса дэлгээһэн ута һүүлһээнь барилсажа, амиды мэндэ гарасалдаа юм.

Иимэ сэсэн, хүн ухаатай үндэһэн үүлтэртэ моридоймнай һонор сээжэ, бэльгүүн шэнжэнь бүри холоһоо удхатай! Монгол туургата малша, зөөдэлшэ арадууд морин-эрдэниеэ унагахан сагһаань һайханаар найжалдаг, зохид тааруу нэрэ үгэжэ, тэдэнтэеэ харилсажа, ажалда дайнда сугтаа, хододоо дүтын нүхэртөө мэтээр хандажа, харууһалжа мүнөөшье хүрэтэр ябадаг даа. «Бэльгүүн толи» мэтэ гүн мэргэн сударнууд соо гэрэйнгээ амитадаар хөөрэлдэжэ, хүндэлжэ байгты, мэдэрэл ухааниинь хүгжэлтэтэй байха гэжэ зааһан. 


Хүдэлмэришэ бүхэриг байхаһаа гадна, хүдөө талын морид байлдаанай талмай дээгүүр хэр угһаа хойшо дайшалхы дошхон абари зан харуулан, сабшажа, үдьхэлжэ, хазажа, эзэндээ туһалдаг байһаниинь мэдээжэ. Хэзээдэшье эзэнээ хаяад ябахагүй, абарха, аршалхаяа оролдодог онсо һайхан шэнжэтэй эрхим үнэн нүхэр. «Монголой нюуса тобшо» дотор Чингисхаан «би тэрэ Шара тэбсэг дээрэ гаража, юумэнэй бараа харахамни» гээд, Толбото Боро моринойнгоо дэлһэн дээрэ ташуураа тулажа унтаһанайхи, нэгэ зүнтэй зүүдэ хараба. Һэреэд айладхаба: 

«...үндэр уулын саадахи
үргэн шара талада 
гурбан хара тугтай 
гурбан зуун дайсан байна...». (V, 149)

Тэрэ Толбото Боро мориниинь бэльгүүн шэнжэтэй, уридшалан мэдэдэг, унташабалнь зулгаажа, инсагаалжа һэрюулдэг найдамтай дайшалхы нүхэрынь бэлэй.


Мүн угһаа ажалша, урид һанаатай Митыбшье Ород нютагтаа ябахадаа, хүдэр сүлхэ, хүнгэн дорюун Хээр моринтоёо хани халуунаар эжэлшэжэ, гэр бүлынгөө гэшүүн мэтээр һанадаг болоһониинь гайхалгүй. Юуб гэбэл, тэрээхэн мориёо хүдөө нютагайнгаа адуунһаа өөрөө өөгшөөн һунгажа, һургажа, заһажа, тэргэ шаргада оруулжа, колхозой хамаг ажалда оторо сугтаа ябажа байгаа. Эзэн морин хоёр үдэрһөө үдэртэ, жэлһээ жэлдэ хабирсалдажа, мориниинь хүүгээ шэрээд, хүниинь тэрэнээ харууһалаад, эбтэй эетэй ажамидараа. Юу хээгүйб даа дайнай урдахи морид! Газар хахалаа, борнойлоо, тээрмэ эрьюулээ, үбһэ хулһа, түлеэ залһа, хамбы шэрээ, уһанай модондошье ябаа гэхэ мэтэ хэһэн, тэнсэһэн ажалынь барагдашагүй. Тиигэжэ эзэнииншье, моринииньшье амин голоор хатуужаа, арһа мяхаар хүдэржөө. Хожомынь хатуу харьяд харатан дайсадай дайгаар ороходо, эзэн морин хоёр сугтаа арад түмэнөө, алтан тоонтоёо эрэлхэг зоригоор хамгаалаа. Тиин Хэжэнгын голой хүдөөгэй ажалшан Митыб Будожаповай Москва шадарай туйлай ехэ байлдаан соогуур хэмнэшэгүй ехэ хүлһэ адхажа, хара хүндэ хүдэлмэри хэжэ, үнэрөө шэнгээлсэһэн Хүрин Хээр моринтоёо уулзашаһаниинь одоо хоморой, баатарлиг үльгэр соо түүрээгдэмээр гайхамшаг үзэгдэл гээшэл!

Хүрин Хээрэй эзэн Шарайд-Гүрүмбэтэн отогой Будожапов Митып Эрдынеевич Хэжэнгын Ород нютагта 1907 ондо, хамаг дэлхэй дорьбооһон 20-хи зуунжэлэй эхиндэ түрэһэн. Хубисхал, эрхэтэнэй дайн, дэлхэйн хоёр дайн гэхэшэлэн, артель коммуна, колхозуудай бии бололгые, хашалган хамалганиие арһа мяхаараа мэдэрэн ажаһууха үйлэ заяан урдань байгаа. Багадаа халта худам монгол бэшэгтэ һуралсажа, дасан руу хубарагаар орохоёо бэлдэжэ ябаа. Теэд тэрэньшье бүтөөгүй, хара залууһаа хамтын ажал руу хам оролсоогүйдээ аргагүй саг бууһан гүб даа. Дайнай урда, 30-аад гаран наһатай болотороо, артель колхоздоо хээгүй ажалынь хомор. Митыб хүдөөгэй тэрэ сагай бүхы буряад хүбүүдтэл мориндо андагаар, эмнигые һургадаг эди шэдитэй, наһан соогоо гурбан һайн, ардагай дээжэ хүлэгүүдые хүмүүжүүлһэн: Хүрин Хээр, Халтар Хара хоёрые дайнһаа урдуур, харин дайнай һүүлээр Халзан гэжэ гүйгөөшэ мориие һургаһыень, өөрынь хүбүүн Мижитдоржо тэрэнииень унажа, оло дахин мори урилдаанда түрүүлжэ, бароо солодо хүртэһэн. Митыб эдир залуу наһандаа Шанаа тосхоной галзууд угай Дыжид Холхорова гэжэ басагантай хоёр талын дура хүсэлөөр гэр бүлэ зохёожо, Мижитдоржо (1934) ба Цырендоржо (1938) гэжэ хоёр хүбүүдтэй болоһон. Тиин һүрөөтэ дайнай эхилэмсээр, 1941 оной июнь һарада Хэжэнгын аймагай сэрэгэй хорооной дуудалгаар сэрэгтэ татагдажа, эжытэеэ, һамга хүбүүдтэеэ, Хүрин Хээр моринтоёо үрэ сэдьхэлээ доһолгоһоор, хахасан мордоһониинь тэрэ. Буряадһаа татагдаһан хүбүүд гансата СССР оронойнгоо түб Москва хотые хамгаалхаяа, ногоон вагоноор баруулжаа түерэн, Байгал далайнгаа эгэшэг нюруу шэртэһээр мордоо бэлэй. 1941 оной июньһээ ноябрь хүрэтэр Калининска фронтын үмэнэ, Москваһаа 17 модоной газарта байлдажа ябаа. 


Тэрэл үеэр бүхы наһаараа дурсан ябахаар, сэдьхэлэйнь хамаг хүбшэргэй дорьбооһон мартагдашагүй үйлэ хэрэг болоһон байна.

Митыб тиихэдэ Вороной гэжэ нэрэтэй хара мори унажа, сэрэгэй элдэб ашаа: буу зэбсэг, хубсаһа хунар, хүнэһэ хүшэ гэхэ мэтые шэрэдэг байгаа. Түрүүшээр тэшхүү, абари муутай мориниинь энэ байдалдаа дадажа сэхэлдеэ. Тэрэнэйнгээ хурдан хүлтэй, мунинха жүдхүү байһанай ашаар олол дахин буугай һомонһоо, бомбо снарядай тэһэрэлгэһээ гарасалдаһан. Үйлөөрөө боложо, түб хотые эзэлхэ түсэбтэй дайсадай тоогүй олон самолёдууд таһалгаряагүй бомбодожо, хара торюун танкнууд добтолжо, одоо газар тэнгэри ниилэшоо гэхээр бэлэй. Манайхиншье урдаһаань дутуугүй шанга харюу үгэжэ байгаа. «Сухарилтагүй — арадамнай Москва!» гэһэн уряа сэрэгшэн бүхэнэй һанаа сэдьхэлдэ сооро ороо. Митыбэй шэхэн дүлииржэ, амидын тамада гээшэ гүб гэжэ һанахаар һэн. Тиибэ яабашье зогсохо зай забһар юу байхаб, снаряд һомонуудые асарха, гэдэргэнь шархатаһан зоноо шэрэхэ. Эдеэ хоол окопуудта сэхэ хүргэхэ. Митыб аниргүйхэн урагша-хойшоо һүндэлжэ, урдахи ажалаа бүтээжэл ябаа. Саһа уһан соо, буу шуугай замхашагүй абяанһаа эсэһэн мориниинь ашаагаа даажа ядан тухашарха. Тиигэжэ байтарнь, гэнтэ аргагүй танил үүрһээн дуулдажа, Митыб залд гэн зуг татаба. Али хажуугаарнь үнгэрөө гү, али морёо яаруулан, «чу-ло» гэхынь дуулажархёо юм гү, юрэдөөл, гэнтэ эндэ бии болошоһон Хүрин Хээрынь эзэеэ танижархёод, Митыбые һайса сошордуулба. Тэрэ ехэ дуун дорьбоон соо хээр моринойнь хайратай инсагаалаан Митыбэй үрэ зүрхыень шүрэбдэн, дуудажал байгаа. Этигэшэгүй. Хаанаһаа тэрэ эндэ байлтай гээшэб? Теэд удаан маргажа байха сүлөөнь үгы, яаруу түргөөр тэрэ абяан тээшэ шэглэбэ. Үй түмэн ашаатай тэргэнүүд, шабар шабха, утаа уняар, булта үнэһэн боро үнгэтэй болошоһон хүнүүд, морид. Тиибэшье тэрэ өөрынгөө мориие яабашье һаа таниха! Дахин инсагаалхань бүри дүтэхэн дуулдажа, Митыб алхамаа түргэдүүлбэ. Тархияа дээшэнь үргэнхэй, һүүл һамбайгаа һалхинда хиисхүүлэн, ухаатай уран нюдэтэй Хүрин Хээрынь урдань зогсожо байба. Эзэн морин хоёр уулзаба. Морин байжа ядан тэшхэжэ, эзэнэйнгээ хажуудань ерэтэр хүлеэжэ ядан, дүрбэн хүлөөрөө тэбжэгэнэн байна. Митыб одоошье Хүрин Хээрээ хүзүүдээд, нюдэнһөө нулимса гүйлгэн, хармаанаа һуулин, хилээмэнэй хүсөөг оложо эдюулбэ. Баярлаһан мориниинь зүрхөө түшэгэнүүлэн, номгоржо ядан, бүхы бэеэрээ шэшэрнэ. Үгэһэн хилээмынь эдингээ, эзэнэйнгээ гар нюуртань эжэ эхигүй уралаа хүргэнэ, шадал соогоо няалдана. Митыб ехээр уяран, Хүрин Хээрээ үхибүүгээ эрхэлүүлһэн мэтээр үндэн, унхидан, шэшэрһэн гараараа толгой, бэеынь, һамбай, дэлһынь эльбэжэл байна. Эндэ түрэһэн нютагынь моринойнь дүрөөр ерэшоод байһандал үзэгдэхэдэл гээ. Хүрин Хээрэй шэрэжэ ябаһан ашаанайнь тэргэ урагша-хойшоо тэршэгэнэсэ хүдэлхэ юм. Уулзаһан хэдыхэн хугасаа соо тэрэ хоёр бэе бэеэ энхэржэ садаагүй, хахасахань угаашье бэрхэтэй. Тииһээр шара үһэтэй гүрзэгэршэг мүнөөнэйнь эзэн бии боложо, Хүрин Хээрэй жолооһоо угзарба. Митыб тэрээндэ хандажа: «Энэ минии морин, өөрөө һургажа унажа ябаһан моримни, мүнөө унажа ябаһан моринтоймни андалдаял даа» — гэжэ аргагүй ехээр гуйба. Зүгөөр тэрэнь: «Үгы! Үгэхэгүйб, энэш һайн, хүсэтэй, ухаатай адууһан, намда тудаһаниинь талаамни болоо, яашье андалдахагүйб» — гэжэ атанханаа алдаба. Хэдышье аргадахадань шортоо һэн. Митыб Хүрин Хээр хоёр халта баясаһанай удаа хожом уулзахаар бэшээр хахасахаяа ойлгоо. Митыбэй хазаарһаань гараа абамсаарнь, моринойнь һайхан хара нюдэд нулимсаар дүүрээ. Мүнөөнэйнь эзэн адагуусанай хүнһээ дутуугүй мэдэрэл харуулжа байһыень хараад, хайрлахагүй юм аа гү гэһэн этигэл найдалай унтаршахадань, Митыб хажууһаань зайлан ябашоо. Хээр морин сүхэрэлтэйгээр хойноһоонь хараһаар, шэнэ эзэнэйнгээ хатуу гарһаа мултарха аргагүй, ашаагаа шэрэһээр саашалаа. Митыб үни удаан досоохи дорьбоогоо, уй хайгаа тараажа ядан ябаа. Саашадаашье энэ уулзалгаяа огто мартаагүй, хайран мориёо хажуудаа абаха аргагүй байһандаа, бүхы наһаараа голхороо.


Тэрэ гэһээр саг үдэрэй үнгэрбэшье, Митыб Хүрин Хээрээ хараашалһан зандаа һэн. 1943 оной май һарада нэгэ аймшагтай шанга тулалдаанай үеэр, замхашагүй үхэр буунуудай буудаан, бомбонуудай тэһэрээн соогуур Митыб саперна хүрзэхэнөөр окоп малтажа байтараа, снарядай түгдэрхэйдэ дайруулжа, хоёр хүлөө шархаташоо. Тэрэ соохор мэдээн соогоо азиад шарайтай хоёр солдадай тэлээд ябаһыень лэ һанана. Санитарнуудай тэргээр госпиталь асарагдажа, хожомынь Омск хотын эмнэлгын газарта аргалуулаа. Тэндэ байтараа нэгэтэ һанажархёо, бомбын тэһэрээн соо гүйжэ ябатарнь, Наһатын Намдаг гэжэ нютагайнь хүн нэгэ модон доро һуужа байгаа һэмнай. Зүгөөр дуудаха, ооглоходонь дуулаагүй, шэхээ дүлиирһэн байгаа хаш даа, бодоходо.


Саашаа юун болоһыень тэрэ һанадаггүй. Хоёр хүлөө үхэр буугай һомоной түгдэрхэйһөө хүндөөр гэмэлтээд, нютагаа бусаха баатай болоо. Хоёр таяг тулажа ерэһэн хүн удаан сагта хүл дээрээ гаража ядан зобоо. Дэжэд һамганиинь лэ улаагаараа оролдожо, аймшагтай шархыень эмшэлхын түлөө али бүхөөр туршаһан даа. Гартаа дүйтэй, ажалша бэрхэ Дэжэдынь ямаршье хүндэ хүдэлмэриһөө тунхарижа үзөөгүй. Дайн соогуур һаалишанаар хүдэлбэшье, ажахын элдэб ажалнуудые хэлсэжэ ябаһан даа. Ганса үнеэ һаагаад һууха бэшэ, үбһэ сабшаха, таряа боохо, хоолос түүхэ гэхэ мэтэ колхозой ажалнууд юу барагдахаб. Һүниин ажалда сар унажа гарахадаа, харгыгаа гэрэлтүүлхэеэ, хүнэг соо сог хэжэ ябагша һэн. Тэрэ үбгэеэ яажашье һаань, хүл дээрэнь гаргахаяа хүсэлэн, эндэ тэндэһээ суглуулһан яһа уһанай шүлэ тоһо лэбшэтэр бусалгаад, шархадань түрхижэ, орёожо, боожо, үйлөөрөө болон эдэгээжэ шадаа ха юм.

Харин Хүрин Хээрынь яагаад дайнай газар руу ошоһон байгааб гэбэл, засагай шиидхэбэреэр хаа-хаанаһаа моридые суглуулжа, фронт руу ябуулха ажал гараһан. Мүн Хэжэнгын аймагһаа морид татагдаад, Ород нютагһаашье 15 эрхим һайн морид абаашагдаа һэн. Тэдэ моридой тоодо эсэшэ сусашагүй шадалтай, ёһотой дайша шэнжэтэй Хүрин Хээрэй ороһон ушар гайхалгүй. Энээн тухай юушье мэдээгүй ябаһан Митыб эзэниинь дайнай гал дүлэн соогуур сахилгаанай гэнтэ сахилһаншуу, нюдэ сабшахын хирэндэ, хээр моринтоёо харалсаад тараба ха юм. Бэшэг соогоо эжынь бэшэһээр, Митыбэй дайнда мордоһон хойно Хүрин Хээрынь хаалгын хахинаха бүри үүрһэжэ, эзэмни ерэгшэ аа гү гэжэ оторо хүлеэжэ байһан ха. Митыбшье дайнда мордохынгоо урда Хүрин Хээртэеэ уулзангүй тараһандаа ехээр шаналдаг байһан.


Ямаршье һүрхэйхэн морин һэм даа Хүрин Хээрынь! Тэнгэрлиг дорюун зангаараа, тэмээндэл сүлхэ тамираараа адуун сооһоо шалгарһан хүлэг-галдан. (Зарим зон асууна: юундэ морин Хүрин Хээр гэжэ нэрэтэй юм, «хүрин-хүрин» гэһэншүү бэшэ гү гэжэ. Арай тиимэ бэшэ, урдын урда, 6 мянган жэлэй саана, монгол зон хээрэ байһан дандаа хээр жүһэтэй моридые олоод, гэрэй адууһан болгоходоо, түрүүн гансал хээр гэжэ тэдэнээ нэрлэдэг һэн ха. «Хээрэ-хээр», тиимэһээ «хээр» гээшэ нэршэһэн үгэ болоо гэбэл, Хүрин Хээр гээшэмнай хүрин морин гэһэн удхатай болоно). Нэгэтэ хуудам талаар саһа бордоһон соогуур Митыб төөрижэ, харгыһаа хадууржа ябатараа, боожоёо табижа, моринойнгоо сэсэн һонорто найдаһыень, Хүрин Хээрынь сэб сэхэ гэрээ оложо асарха шадалтай байгаа. Митыб эзэниинь һүүлшынгээ үдэр хүрэтэр һэмээхэн мориёо һанаандаа оруулжал, досоогоо моринтоёо үнгэргэһэн үдэр хоногуудаа эрхи тоолоһондол дурсажал һуугаа.

Зүүн Хуурайн үбһэ руу ошодог байһан сагаа дурсахадань, һөөргөө охин дундаа ябаһан үень бусаһан мэтэ болохо. Газар агшааһандал хороосотой ябадалтай Хээр морёороо хамар дороо гүнгэнэһөөр ябатар, үбһэн отогынь мэнэ харагдашаха. Һая һэлигдэһэн үдхэн ногоон хүбхэлзэн, утаар һунаад урматай. Хүрин Хээр амтатайхан ногоонһоо үмхэһэйб гэжэ хүсэбэшье, үгэ дууламгай урагшаал бүншэхэ. Жэрэгэр бухалнуудые шэрэдэг үдэрэй ажалай дүүрэхэдэ, одоол мориной сүлөөдэ табигдаха хаһань бууха. Шэмэтэй ногоо садатараа шэмхэлээд, сэбэр уһанһаа умдалжа, шэлээгээ гарган хүльбэржэ, һүн сагаан манан соо һүнеэр дүүрэн турьян, заадан бэлшэхэһээ үлүү жаргал юу байхаб! Морин эзэн хоёр тааранхайнууд, бэе бэеэ ойлголсодог, гамтай зөөлэн хандасаар харилсажа ото ябаа. Митыб хүбүүн эбы-хөөрхы наһанһаа үреэгэй нюрга зайдалжа, обоо бунханай, найр нааданай мори урилдаанда хабаадажа эхилһэниинь тэрэ. Арбаад гарахаһаа эхилээд, хүдэлмэрииншье, хатар жороошо, гүйгөөшэ моридые һургажа, унажа ябаа. Нэгэтэ энэ хээр үреэе ехэтэ зохидшоон, барижа ногтолһон. Үндэһэн буряад-монгол үүлтэрэй, хилэн хиисхүүр дэлһэтэй, хүрин зандан бэетэй, хурса булад туруутай, сохом һайн лэ унаа болохо шэнжэтэй адуун һэн тэрэнь. Түрүүшээр булгяа омог зан гаргаһаар, хүбүүнэй бахим гарта орожо, эзэндээ үнэншэ, ульгам гүйдэлтэй, ажалша бүхэриг морин болоо. Ород нютагай түншэтэй бата хүбүүн ба залуухан адууһан хоёр бэе бэедээ дадажа, хамтын ажахын али болохо хүдэлмэридэ, агнуурида, найр нааданда оторо сугтаа ябаал даа. Теэд хэзээ нэгэтэ хахасаад ябатараа, дайнай газарта уулзашаха байһанаа ой ухаанда оруулаагүй һаабза. Эрьенсэг дэлхэй гээшэмнай энэл гүб даа, амиды ябахада, юуншье үзэгдэхэ байна бшуу.


Митыб Эрдынеевич Будожапов дайнай һүүлээр удаахан эдэгэжэ, хүл дээрээ гараһаар, Дэжэд Холхоровна Холхорова хани нүхэртэеэ хонин ажалда нэгэтэ ороһоор, наһанайнгаа амаралтада гаратараа Энгельсын нэрэмжэтэ, «Хэжэнгын», «Первомайска» ажахынуудта хүдэлһэн габьяатай. Ажалша малша хоёр колхозойнгоо магтаалтай, түрүү хонишод ябажа, элдэб шагнал хайрада хүртэһэниинь тоогүй һэн бэзэ. Митыб Эрдынеевич «Германиие илаһанай түлөө» гэһэн, харин Дэжэд Холхоровна «Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай ара талада габьяа гаргаһанай түлөө» гэжэ медальтайнууд юм. Дайнай урда гараһан хоёр хүбүүдэйнь удаа үшөө дүрбэн хүбүүд түрэжэ, аба эжын жаргал бүримүһэн эдлэһэн. «Эрэ хүн — эрдэни» — гэжэ, хуу хүбүүд хадаа шадалтай, үбһэ хулһан, түлеэ залһан, шэбхэ хохир мэтэ хара ажалда туһатай зон һаабза. Хажуугаарнь, эхэнэрэй ажал гэжэ сэмээрхэнгүй, эжыдээшье туһалжа, гэр байраа сэбэрлэжэ, эдеэ уһашье хэлсэхэ, һургаали заршамаар ядаагүй, эрхим хүмүүжэлтэй, бэе тамираар хүдэр хүбүүд һэн. Зургаан хүбүүдынь бултадаа дээдэ һургуулитай, һайн ажалтай, гэр бүлэнүүдтэй боложо, гэртэхинэйнгээ сэдьхэл һайса тэниилгэһэн.



Ууган хүбүүн Мижитдоржонь (1934 он) — Омск хотын бэеын тамирай дээдэ һургуули дүүргээд, Хэжэнгэдээ, Улаан-Үдын 1-хи интернад-һургуулида багшалаа, Республика дотор ДЮСШ бии болгожо, захиралаар хүдэлөө, теннис наадагшадай бүлгэм толгойлоо. «Ород Уласай эрдэм гэгээрэлэй эмхидхэгшэ», «Буряад Уласай тамирай габьяата ажалшан» нэрэ зэргэтэй, олон бэрхэ тамиршадые хүмүүжүүлһэн габьяатай. 


2-хи хүбүүн Цырендоржонь (1938) — Жолоошоной һургуули дүүргээд, 1957 ондо армида абтажа, КГБ-н хилэ сахигшадай зэргэдэ алба хээ. Сэрэгэй уялга дүүргээд, гэр бүлэ боложо түбхинөөд, бүхы наһаараа Ород нютагтаа харюусалга ехэтэйгээр ажаллажа гараа.  


3-хи хүбүүн Дамдинжабынь (1949) — Хүдөө ажахын мэргэжэлтэн. Ород нютагтаа ахамад инженерээр, МПМК «Баянгол» гэһэн үйлэдбэри эмхидхэжэ, тэндээ даргаар хүдэлөө. Ажалдаа үнэн сэхэ, урид һанаатай, зоной хүн гэлсүүлһэн. Тон түрүүлэн Хэжэнгэ тосхондо настольно теннисэй бүлэг нээжэ, хүүгэдые һургаһан. «Тамирай талаар онсо габьяа туйлаһанай түлөө» гэһэн энгэрэй тэмдэгээр болон ойн баярай медальнуудаар, Хүндэлэй тэмдэгүүдээр шагнагданхай.


4-хи хүбүүн Дансараниинь (1950) — Залууһаа тамирай талаар урдалһан. Хэжэнгэ, Ородой-Адагта үндэр хэмжээндэ бокс хүгжөөһэн габьяатай. Эндэ һоригшоор хүдэлхэ үедөө Дансаран Митыпович 5 Россиин мастернуудые бэлдэһэн. Ивалга тосхондо тэрэ ДЮСШ-гай даргаар ажаллаа. Тэрэ «Россиин Φедерациин тамирай талаар эрхимлэгшэ», «Буряад Уласай бэе тамирай, соёлой талаар габьяата хүдэлмэрилэгшэ» нэрэ зэргэтэй, олон тоото Хүндэлэлэй тэмдэгүүдээр шагнагданхай.


5-хи хүбүүн Владимирынь (1954) — Хэжэнгын ДЮСШ-да боксын ахамад һоригшоор ажаллана, дээдэ категориин мэргэжэлтэн. Эрхим бэрхэ тамиршадые бэлдэдэг, амжалта ехэтэй багшын ажалыень гүрэн түрэ үндэрөөр сэгнээ. Тэрэ «Россиин Федерациин тамирай габьяата хүдэлмэрилэгшэ», Хэжэнгын аймагай 75 жэлэй ойн баярай медаляар шагнагдаһан, ажалай ветеран.


6-хи одхон хүбүүн Борисынь (1959) — Буряадай гүрэнэй багшанарай дээдэ һургуули түгэсхэһэн. Аханартаал адли зоной зэргэдэ аба эжын нэрэ солыень гамтай сахижа ябадаг.



Үлзы дэмбэрэлтэй Ород нютагһаа бэеын тамирай талаар тон ехэ амжалтануудые туйлаһан, үндэр нэрэ зэргэтэй зонуудай тоодо Митыбэй хүбүүд орохо ёһоороол ороно. Иигэжэ эсэгын зургаан хүбүүд энэ юртэмсэ дээрэ орон нютагтаа ашатай ябагты гэһэн аба эжын үршөөл захяагаар эрхим хүнүүд боложо, үнэхээр зондо туһатай, тоонто нютагайнгаа нэрэ түрэ үргэжэ ябанад. Зургаан һайхан, сэсэн сэбэр бэринэр буужа, хөөтэ гуламтынь улам дэгжээн сахинад. Мүнөө үнэр баян Будожаповтанай гэр бүлэдэ 18 эрхим ашанар, 32 бэрхэ гушанар түрэнхэй, хүнэй зэргэдэ батаар гараһаншье, ургажа ябаһан улаан бургааһадшье булта байха. Уг гарбалайнь буян хэшэг арьбажан, бэлигэй сэсэгээр задаран, барилдаанда унахагүй, олониие оройлхо хүбүүд, урилдаанда гартахагүй ухаансар сэбэр басагад олоор түрэжэ, угайнь һарбаалжан улам гоёор һалбархань дамжаггүй.


«Арадта баатарай түрэхэдэ, адуундань хүлэг түрэхэ» гэдэг үгэ хайшаа холуур ошохо һэм даа.



Тус статья/номууд хэрэглэгдэбэ:
1. «Монголой нюуса тобшо».
2. Улзы-Жаргал Дондоков, «Монгол мореор Берлин хурэтэр» («Байгал» сэтгуул). 
3. Дашама Доржиева, «Неожиданная встреча на войне» (газета «Долина Кижинги» от 2 мая 2018 г).
4. Цырен Митыпов, «Эсэгын хүбүүд».