Шууялдая буряадаараа

Соёлой эдэбхитэндэ туһа үзүүлхэ Юрэнхылэгшын соёлой үүсхэлнүүдые дэмжэхэ  жасын туһаламжаар “Бүгэдэ Буряадай үндэһэн соёлой эблэл” гэһэн олониитын хүдэлөөн хүүгэдэй эрдэм мэдэсые үргэдхэхэ зорилготой радиодамжуулгануудые зохёон нэбтэрүүлнэ.



Буряад ФМ радиогой захирал Жанна Дымчикова радиодолгёор арад зондоо дуулгажа байдаг программануудаа саг бүри үргэдхэжэ, шэнэдхэжэ, һонирхолтой, зондо туһатай дамжуулгануудые бэлдэжэ гаргахаяа оролдодог. Илангаяа, хүүгэдтэ зорюулһан дамжуулгануудые яагаад эдир үетэндэ абтасатайгаар, һонирхолтойгоор бүтээхэ тухай саг үргэлжэ бодожо ябадаг бэзэ. 2019 оной намар Жанна Чимитовна “Үльгэр” театрай режиссер Эрдэни Жалцановта хандажа, ямархан шэб шэнэ түхэлэй зүжэглэмэл дамжуулга хүүгэдтэ зорюулхаар бэ гэжэ зүбшэһыень, буряадай аман зохёолой герой Чигчи – Шэгшыхэн хүбүүнэй дүрэ дурадхаа. Тус дурадхалынь бүримүһэн дэмжэгдээд, “Хии морин” гэһэн соёлой ба зохёохы үүсхэлнүүдэй түбтэ эршэмтэй ажал ябуулагдаба. Тиин 2020 оной июниин 6-да “Үльгэр” театртай суг бэлдэһэн “Шашаа Чигчийн шаляанууд” гэһэн радиодамжуулга Президентын грантда хүртэбэ. 



Хүүгэдэй дунда буряад хэлэеэ хүгжөөн сахиха ба үндэһэн соёлоо нэбтэрүүлхэ түсэлдэ «Үльгэр» ба Буряад театрай зүжэгшэд мүнөө дээрээ буряадай республика дотор ори гансахан команда болонхой. “Үльгэр” театрай уран найруулагша, Буряад Уласай урлагай габьяата ажаябуулагша, Үндэһэн театрнуудай “Алтаг баг” гэһэн шангай лауреад Эрдэни Жалцанов тус дамжуулгануудые зохёон хүтэлдэг ба найруулан табидаг юм.


Тиигэжэ 2020 онһоо эхилжэ “Буряад ФМ» радиогой долгин дээрэ уһан буряад хэлэеэ янзын аргаар нэбтэрүүлхэ туршалганууд хэгдэжэ захалаа. Оршон сагай гэр бүлэнүүдэй түрэлхи хэлээрээ харилсадаггүй шахуу болоод байхада, “Жаахан Чигчиин уршагта ябадалнууд” гэһэн жэнхэни буряад хэлэтэй дамжуулгын аша туһатай байһаниинь элитэ. “Ши иигэ-тиигэ” гэжэ хүүгэдтэ сэхэ зандаран захирангүй, нааданай маягаар, хүүгэдтэй адли болон тэдэнэй хэлэн дээрэ харилсахада үлүү ойлгосотой байха шэнги. Эдир багашуулые оршон тойронхи үзэгдэлнүүдтэй, угсаата ёһо заншалнуудтай, ульгам баян эхэ хэлэнтэйнь иимэл шог зугаа хабшуулһан “уран зөөлэн” аргаар танилсуулмаар байна гээшэ ха.

Радио дамжуулгын гол герой гэбэл, бүгэдэ буряадай дуратай бишыхан Будамшуу – һонюуша тоомгүй, өөдэргэн өөрэ Чигчи (Шэгшы) хүбүүн. Тэрэ оршон сагай сүлжээнэй герой, мэдэхэгүй юумэнь үгы Гүүглэй Мэргэн ахайтай сартуул яряагаар харилсажа, олон тоото, юрыншье, хадхууртайшье, асуудалнуудые аха нүхэртөө табина. Гүүглэй Мэргэн ахай жаахан дүүдээ, бага хүн хадань, ойлгосотойгоор, мэргэн тодоор харюу үгэхые оролдоно.

Чигчин рольдо “Үльгэр” театрай зүжэгшэд, хошон шогтой богони зүжэгүүдээрээ олондо мэдээжэ болоһон Даши Рабданов (хори) Дашинима Доржиев (сартуул) хоёр наадажа, Гүүглэй Мэргэн ахайн дүрые мүн лэ бэлигтэй зүжэгшэд Солбон Субботин (хори) ба “Алтан баг” шангай лауреад Эрдэни Жалцанов (сартуул аялгуу) гэгшэд гүйсэдхэнэ. Буряад ба Монгол оронуудаар хүүгэдэй мультипликациин герой Бадма, Чагдар тухай киногоор ба “Үльгэр” театрта табигдаһан олон тоото хүүгэдэй зүжэгүүдээр суурхаһан найруулагша Эрдэни Бато-Очирович Жалцанов тус түсэл дээрэ ажаллаһан тухайгаа иигэжэ хөөрэбэ:

“Зүжэгшэдтэй хүдэлжэ байхада элдэб энеэдэтэй ушарнууд гарадаг даа. Илангаяа, буряад хэлэмнай өөрын өөрсэ шэнжэтэй аад, хаана сохилто табиһанһаа үгын удхань эрид хубилдаг, шог зугаа хөөргэдэг. Артистнууд үгэнүүдээ һолижо гү, өөрсэ янзаар үгүүлжэ гү, наадаяа хурсадхажа, энеэдэтэй болгожо, шагнагшадаа баярлуулжа, сэдьхэлынь хүдэлгэжэ шададаг. Үгын сохилто хубилгахаһаа гадна зүжэгшэн хоолойгоороо наадажа, үгэ гү, мэдүүлэл гү өөрынгөө мэргэжэлтэ арга дадал, зүжэгшэнэй аяг ааша хэрэглэн, янза бүреэр үгүүлхэ, үнгэ будаг оруулха шадабаритай байха ёһотой. Энэ ушарта юрэ контент байгуулха бэшэ, түрэл хэлэеэ амилуулха, һүр жабхалангынь үргэхэ, бүхы баялигынь ухашалжа, малтажа элирүүлхэ зэргэтэйбди. Үнэн зүрхэнһөө бүтээжэ байһан дамжуулганууднай дулаахан амитай, түрэлһөө түрэл оршон байгуулгатай байхадаа, эдир шагнагшадай сэдьхэлдэ шэнгэсэтэй, абтасатай болоно гэхээр.

Ганса буряад арадай бэшэ, харин элдэб яһатанай онсо шэнжэнүүд, ёһо гурим, эдеэ хоол тухай мэдэсэнүүдые хүүгэдтэ олгожо ойлгуулжа байһамнай – хоолойгоороо, үгөөрөө хэлэһэн, аман үгын энциклопеди болоно гээшэл! Хүүгэднай түрэл хэлэн дээрээ өөһэдынгөө арадай һуудал байдалтай танилсажа, уг үндэһөөрөө омогорхожо, дэлхэйн арадуудай нэгэн байһанаа ой ухаагаараа, зүрхэ сэдьхэлээрээ мэдэржэ ябаг лэ даа. Радиодамжуулгын юуниинь һайн бэ гэхэдэ, эндэ табигдаһан зүжэг наадыемнай ганса телевизорой урда гү, али театр соо һуужа гү бэшэ, харин хээрэ холо, харгыда хаанашье шагнажа боломоор ха юм. Мүнөөнэйхеэр хэлэбэл, радиодамжуулга гээшэ креативна ба сүлөөтэ ажаябуулга, ямаршье юумэндэ уягдангүй, хашагдангүй шэнэ зүйлнүүдые зохёохо, һанаашалха, туршалга хэхэ арга эндэ олгогдоно бшуу. Минии бодолоор, энэмнай радиогой үнэнтэ хүсые харуулна, гэршэлнэ!”

Буряад хэлэн дээрэ хэгдэһэн туршалгата дамжуулгануудые эрхим бэрхэ мэргэжэлтэд хүтэлөө: найруулан табигшань – “Алтан баг” шагналай лауреад Эрдэни Жалцанов, АНО ЦКТИ «Хии морин», «Буряад ФМ радиостанци. Тон түрүүшын алхамуудһаа эхилээд, зүжэгшэд наадаяа өөрсэ һонёор найруулжа, радио соносогшодой һонирхол һэдэбынь татажа шадаа. Олоной һанамжаар тус контент радиосоносогшодой, түрэлхидэй һанаанда зохистой тааруу байжа, эхэ хэлэн дээрэхи аудиоматериалнуудые СМИ, интернет сүлжээндэ үргэнөөр нэбтэрүүлхэ зорилго табигдаа.

 “Чигчиин уршагта ябадалнууд” мэтэ дамжуулгануудые түрэлхи хэлэн дээрээ ходо соносожо байха аргатай байхадаа, үхибүүд яряанай хэлэндэ түргэн орохо гэжэ һанахаар. Тус дамжуулгын рефрен – “Шэгшүүхэйн дуун” (хүгж. Сарантуя Жалцанова, үгэ Цырен-Ханда Дарибазарова)  хүүгэдэй дунда мэдээжэ болонхой.

Тус дамжуулгануудай өөрсэ шэнжэнь гэбэл, үндэһэн буряад соёлһоо гадна, Ород уласай янза бүриин яһатанай үб соёл, үндэһэн эдеэ хоолтой танилсуулга болоно. Иимэ үзэгдэл манай радиодо хэгдэһэн анха түрүүшын арга дадал. Дамжуулгануудта иимэ арадууд дурсагдана: адыг, авар, башкир, удмурт, долган, чукча, эскимос, коряк, ительмен, нганасан, нивх, ненец, нивх, тыва, яхад, шор, мордва, юкагир, кереки, крымэй татар, марий эл, чуваш, чечен, осетин, манси, ханты, ингуш, селькуп, тоһолар, татар, удыгей, кумык, хальмаг гэхэ мэтэ. Радиодамжуулгаар эдэ арадуудай дуу хүгжэм, үльгэр онтохонһоо гадна үндэһэн эдеэ хоол тухайнь дурдагдажа, яагаад иимэ хоол буйлуулхаб гэһэн тодорхой жор (рецепт) үгтэнэ. Үхибүүд тэрэ жорнуудайнь хуулбаряар өөһэдөөшье хэжэ туршахаар байна.

Жэшээнь, иимэнүүд эдеэ хоол дурадхагдана: хальмагуудай хужартай, шара тоһотой ногоон сай джомба; кумык арадай хэршэлээ талхатай, тахяагай мяхатай хинкал; татарнуудай зүгын балтай, шара тоһондо шанаһан чак-чак; селькуп яһатанай хаан загаһанай шүлэн; манси зоной тоһо зөөхэйгөөр лэбшэһэн саламаад; осетинуудай сыр, мяха, хартаабха, хапууста хабшабаритай амтан пирог гэхэ мэтэ олон-олон арадуудай хоолой дээжэтэй танилсаха аргатай. Энэ бол хүүгэдэй эрдэм мэдэсэ үргэдхэлгын, арадуудай дунда нягта холбоо, эб найрамдал байгуулгын үльгэр жэшээ гээшэл!



Сэхыень хэлэбэл, эндэ дурдагдаһан яһатанай ёһо заншал ба хэлэниинь үгы болохоёо байна гэхээр, тиимэһээ дамжуулга бүхэндэ тоологдоһон арадуудай дуу хүгжэм, түүхэ домог оруулагдаха. Бишыхан соносогшод дуунуудынь шагнахаһаа гадна энэ арадта хэды зон үлэнхэйб, ямар эдеэ хоолтойб, хаана байдаг бэ, ямар ажахытай бэ гэхэ мэтэ мэдэсэтэй болохо байна.

Дамжуулгын геройнуудай эдир шагнагшадтаяа харилсахадаа, юрэ хөөрэлдэһэн мэтээр хаа-яа ород үгэнүүдые хабшуулхадань өөрэгүй шэнги. Зугаатай хүхюун Чигчи – тоомгүй тэршээхэн хүбүүн, хамаг юумээр һонирходог, байнгүй юумэ асуудаг, харин Гүүглэй Мэргэн аха – түбшэн даамай, сэсэн мэргэн һургаал заажа, алибаа юумэнэй удхые таатайгаар ойлгуулжа байдаг – эндэ наадагшад рольнуудтаа тон тааранхай. Үхибүүдтэ ойлгосотой, сэдьхэлдэнь дүтэ.

Мүнөө үень 30 дамжуулганууд бэлдэгдээд, буряад хэлэнэй хори ба сартуул нютаг хэлэнүүд дээрэ агаарай долгиндо гараха юм.
Хүүгэдэй һонирхол һэдэб далижуулха, буряад хэлэндээ һургаха зорилготой тус дамжуулгануудай үлхөө “Буряад ФМ” радио ба радиогой сайт дээрэ гаража байха. Бэлэн болоһон программанууд https://buryad.fm/broadcast/shuuyaldaya-buryaadaaraa/ (хори),  https://buryad.fm/broadcast/shuuyaltsaya-buryaasaaraa/ (сартуул) радио жасада хадагалагдажа, хирэ болоод эфиртэ гаража байхаар хараалагданхай.