Цанид хамба Агван Доржиев тухай шэнэ ном

XIX зуунжэлэй адаг ба XX зуунай эхиндэ ажаһууһан, буддын шажанай ба Ород, Түбэд, Монгол оронуудай олониитын элитэ ехэ ажаябуулагша, 13-дугаар Далай ламын багша, Ород ба Түбэд гүрэнүүдэй хоорондын холбоо барисаа тогтоогшо, гүрэн түрын этигэмжэтэн Гүшэг хамба Агван Доржиев тухай шэнэ ном 2020 оной август һарада «Нова-Принт» хэблэлээр барлагдан, зэргэ буряад-ород хэлэн дээрэ гаргагдаба.


Ном зохёогшо Ангаева (Банзатова) Сэсэгма Пурбоевна — түүхын эрдэмэй доктор, профессор, 100 гаран эрдэм-шэнжэлгын ажалнуудай, 6 монографинуудай автор, «Ород уласай дээдэ һургуулиин мэргэжэлтэдэй Хүндэтэ ажалшан» гэһэн нэрэдэ хүртэгшэ Сэсэгма Пурбоевна Яруунын аймагай Тэлэмбэ тосхондо 1954 ондо түрэһэн. Дээдэ һургуули дүүргэжэ, нютагтаа хүдэлхэ үедөө Яруунынгаа аймагай Целиннын дунда һургуулиин захиралай орлогшоор, саашадаа Буряадай комсомолой можын хороониие даагшаар хүдэлһэн байна. Зүүн-Сибириин гүрэнэй технологи ба управлениин ехэ һургуулиин Байгаали хамгаалгын ба соёл түүхын факультедэй ударидагшаар, «Олондо хабаатай харилсаан ба олониитэтэй холбоо барисаан» гэһэн кафедрые даагшаар хүдэлхэ сагтаа залуу үетэндэ мэргэжэл олгожо, соёл гэгээрэл түхөөлсэжэ ябаа.


Эрдэмтын шэнжэлгынь оршомдо элсэһэн түсэлнүүд гэбэл:

1. Будын шажанай XIX-X зуунжэлнүүдэй гэгээрүүлэгшэ, дипломат XIII Далай Лама Түбдэн Жамсын (Тхуптэн Гьяцо) багша Агван Доржиевай ажаябуулга.

2. Буряадай гүрэн түрын байгуулгада будын шажанай оруулһан нүлөө.

Тус шэнжэлхы хүдэлмэринүүд дээрээ ажаллажа байха сагтаа Сэсэгма Пурбоевна Гүшэг хамба Агван Доржиевай намтараар ба тэрэнэй ажаябуулгаар тон ехээр һонирхожо,сэдьхэлдээ дүтэ абаһан байна. Буряад арадай бэлиг талаантай лама-багша тушаа мэдэсэеэ улам гүнзэгырүүлхэеэ оролдоһонойнь үрэ дүн болон, энэ ном мүндэлжэ, хоёр хэлэн дээрэ хэблэгдэн гараа. Зохёогшо энэ номоо алтан дэлхэйдэ аһан хүндэтэй хүндэ — галзууд угай түлөөлэгшэ, ажалай ветеран Банзатов Пурбо Намжилович абадаа зорюулһан байна.


Оролто үгэдөө зохёогшо иигэжэ бэшэнэ: «Буддын шажанай ба тэрэнэй һалаа — ламын мүргэлэй хүгжэлтые тайлбарилһан асуудалнууд түүхэдэ эли тодоор шиидхэгдээгүй. Шажан мүргэлые буруушаадаг сагта тэрээндэ хамаатанай эрдэм ухаанай, хараа бодолой ба политикын талаар бэелүүлһэн ажалыень хараадаа илгажа абангүй, шажанай ажал ябуулагшадта ба тэдэнэй ажабайдалда хүсэд һайнаар сэгнэлтэ хэгдэдэггүй һэн. Һүүлэй жэлнүүдтэ манай түүхын эрдэмдэ, мүн ниитын ажабайдалда нюуха, дараха хэрэг усадхагдажа захаланхай. Һая болотор түүхэшэд үйлэ хэрэгүүдые ба элитэ ехэ зониие сэгнэхэдээ, тэдэнэй түүхэдэ ямар удха шанартай үйлэ хэрэгүүдые хэһыень хараадаа абан шудалжа, дэлхэйн арадуудай хуби заяантай холбон элирүүлхые оролдодог болоо. Харин мүнөө амяараа нэгэ хүндэ, тэрэнэй түүхэдэ оруулһан үүргые онсолон анхарна. Олониитэдэ горитой нүлөө үзүүлһэн, түүхын талаар удха шанартай ажал ябуулһан хүнэй намтар шудалхые оролдоно. Буддын шажанай габьяата ажаябуулагша, дипломат ба Түбэдтэ Ород гүрэнэй бүрин эрхэтэ түлөөлэгшэ, эрдэм ухаанай болон арадай эмшэлэлгын хүгжөөлтын талаар тэмсэгшэ Агван Доржиев эгээл тиимэ хүнүүдэй нэгэн болоно.

Ород гүрэн үни сагһаа Түбэд оронтой харилсаатай болохо гэжэ оролдодог байбашье, XIX зуунай эсэс хүрэтэр ямаршье холбоо тогтоожо шадаагүй байһан. Тиин XIII Далай ламын багша, зүбшэлэгшэ, этигэмжэтэ нюур, дүтын нүхэр байһан Агван Доржиев тиимэ холбоо барисаа тогтоохо бэлиг шадалтай, үйлэ заяатай байгаа...».


Зохёогшо цанид хамба Агван Доржиевай Ород гүрэндэ, буряад арадта, ламын шажанда хабаатай, тон ехэ удха шанартай элдэб янзын ажал хүдэлмэри ябуулһан тухай дэлгэрэнгыгээр дурданхай. Ном оролто, түгэсхэл хоёрһоо гадна хэдэн бүлэгүүдтэ хубаагдаа: 

1. Оролто
2. Буддын шажанай буряадай дэбисхэртэ шэлжэн оролго ба ород-түбэдэй харилсаа холбоон
3. Ород гүрэнэй шажанай политика ба Агван Доржиевай «шэнэдхэлгын» туршалганууд
4. Гүшэг хамбын гэгээрүүлхы оролдолго ябуулганууд
5. Тобшолол
6. Хабсаргалтанууд:
1)Агван Доржиевай өөрынь бэшэһэн намтарһаа хэһэгүүд
2) Тэрэнэй аяншалһан газарнуудай зурагууд
3) БМ АССР-эй будын шажанай дасан хиидэй жаяг дүримүүд
4) Гүшэг хамбын захяа бэшэг
7. Агван Доржиев тухай түүхын дурсалганууд ба тэрэнэй мүрөөр оршон сагта ябажа аяншалһан тухай мэдээсэлнүүд

Цанид хамба Агван Доржиев 1853 ондо Хара-Шэбэр нютагта түрэжэ, Шулуутайн дасанда 19 наһа гүйсэтэрээ һуралсаад, Урга, Гоман дасангууд тээшэ зорин ошоһон. Түбэдэй аһан ехэ, 7 дасантай, 7 мянган ламанартай Балдан Брэйбун дасанда һурахадаа, 20 гаран дасангуудһаа шалгалтада ерэһэн зон соо шалгаржа, һаарамбын зиндаатай болоо. Тиин шойрын дагсалда ялас гэмээр бэеэ харуулжа, Далай Ламын 7 багшанарай тоодо шэлэгдэн ороод, шойро, уран зохёол заадаг болоо. Тииһээр Далай Ламын этигэмжэтэ нюурынь, һан баригшань, зүбшэлэгшэнь, 1-хи сайдайнь үүргэ даагша боложо Түбэд ороной тон хүндэтэй хүнүүдэй тоодо ороо. Түбэдтэ байха сагтаа буряад, хальмаг, монгол хубараг хүбүүдэй тала харалсадаг, нюусаар ерэжэ һургуулида ородог байхадань, Далай ламада «энэ хүбүүд бэеэ нюужа зобонгүй һурабал, Заяа хамба мэтэ туһатай зон болохо, будын шажаниие нютагтаа хүгжөөхэ һэн» гэжэ, хүнгэлэлтэ үгүүлхын тула нютагаархинаа магтажал байдаг һэн ха. Гүшэг хамба олон хэлэнүүдые: түбэд, ланза (санскрит), монгол, манжа, ород, хальмаг, буряад хэлээр тэгшэ хэлэжэ ябаа. Далай лама багаһаа дасанда байһан хадаа гадаада политика тухай мэдэсээр хомор, тиимэһээ багшынгаа хэлэһые хүндэтэйдэ тооложо ябаа. Агван Доржиев Ород гүрэнтэй холбоотой байбал удхатай гэжэ ойлгуулжа, түбэд-ородой дундахи барисаа байгуулжа шадаһан. Богдо гэгээнэй наһа бараһанай удаа Монгол гүрэниие байгуулалсан, тухандань хүргэлсөө. Элбэг-Доржо Ринчинотой хамта үндэһэн хуули зохёожо, В.И. Ленинэй дэмжэлгээр буряадай 4 зүүн аймагуудые бүридүүлһэн Алас-Дурна зүгэй (ДВР) автономно республика тогтоолсоо. А. Луначарский иигэжэ хэлэһэн байдаг: «Бидэ большевигүүд Агван Доржиевтай харилсаха үедөө оюун ухаагаа сүм гулидхан, яабаш бэеэ дээгүүр харуулха зэргэтэйбди», — гэжэ. Хубисхалта энэ сагуудаар будынгаа шажан яажа абарха гээшэб гэжэ бодолдо абтан, шэнэдхэлгын түсэб табижа, ламанарайнгаа һонорто табиһыень урагша абтаагүй. Тиихэдэнь Хойморой дасанда шэнэ дүримүүдээ нэбтэрүүлээ. Шэнэ гуримаар хуушан заншалаа һэлгэжэ, лама өөрын мэдэхэ зөөригүй, дасанайнгаа эд хогшол хамтаруулаад, ажал хэжэ өөһэдыгөө хангаха, хатуужал, боро байдал баримталан, санваар (виная) сахиха, шажанаа сэбэрээр үргэхэ гэхэ мэтын эрилтэтэй һэн. Хубарагуудые 6-7 наһанһаа абахагүй, 15 гүйсэһэнэйнь удаа, Мамбын-эмэй һургуули дасанай хоройһоо гаргажа, монгол бэшэгтэй танил, юрын һургуули үзэһэн хүдөө зон, басагадшье һуралсахада болгохо гээ. Босоо монгол бэшэгээ ород хэлэнэй транскрипцида ойртуулан, Вагиндра гэһэн үсэг бэшэг зохёогоо. Түбэд эмшэлгын Атлас Түбэдтэ байхадаа, туйлай ехэ бэлэдхэл ябуулжа, мүнгэ зөөри гаргажа асаруулаа. Европо түбидэ тон түрүүшын будын шажанай Дуйнхор дасан Санкт-Петербург хотодо байгуулаа гэхэ мэтээр Агван Доржиевай хэһэн хэрэг, гаргаһан габьяанууд тооложо барашагүйл даа.


Хамалганай хатуу һабараар Агван Доржиев 1937 оной ноябрь һарада 85 наһандаа хүйтэн шорондо хаягдажа, 1938 ондо түрмын эмшэлгын газарта наһанһаа нүгшөө. Хүүрэйнь хаана байһыень мэдэхээр бэшэ. Зүгөөр арад зоной дурасхаалда Гүшэг хамбын нэрэ солонь мүнхэ байха.