Шойдор-жоодшо

Түбэдөөр «Чод», буряадаар «Жоод» гээшэ дээдын нюуса тарниин суртаал юм. Номто изагууртан мэргэн ухаанай, судар номой хүсөөр хамаг түрэлэйнгээ үйлын үри ба одоо сагай элдэб зүйлдэ татуулха мэдэрэлээ даража, доторхи дайсадай хүрэнгэ болодог «би» гэһэн ойлгосоёо огтолжо, хогоосон шанарта хүрэхэ арга олодог һэн. Жоодой суртаал анха түрүүн Мачиг Лабдон хандамаа номноһон гэхэ. Тэрэ «Найдахые ба айхые огтололго» («Отсекая надежду и страх») гэһэн ном зохёожо, Жоод һургуулиин удха шанар ойлгуулаа. Тус суртаал оюун ухаанай үндэрлэл ба бодото эрэлхэг зоригжол номножо, «айбал — гээхэ, найдабал — олохо» гэнэ. Нюуса тарниин хүсые олоһон лама багшанарые жоодшо ламанар гэдэг. 

Жоодшо лама болбол юрын зоной ошохоёо түбэгшээдэг, һүрөөтэй, хатуу газарнуудаар бүтээлдэ һуудаг, уншалга хэдэг байгаа. Тиихэдээ тэрэ өөрынгөө айха мэдэрэл ба бэшэшье нүгэлтэ мэдэрэлнүүдээ хоггүй дараха ёһотой бэлэй. Хүдөө хээгүүр бисалгалда һуухадаа, элдэб дүрөөр добтолһон үхэдэл шүдхэрнүүдэй үзэгдэхэдэнь, этигэл ном, мэргэн ухаан, бэеын хатуужал гурбанаа хамтадхан тэмсэлдэжэ, наранай туяагай һүниин маные дэгдээһэн мэтээр илаха зэргэтэй һэн. Бүрин эрдэмтэ жоодшо лама бодото (реальный) ажабайдалһаа гадна зэргэлээ юртэмсэ (параллельный мир) руу шурган орохо аргатай болоно. Бурханай номнолоор энэшье, тэрэшье юртэмсэнүүд үнэндөө «үгы» юумэн, «бэе — һүүдэр, зөөри — шүүдэр» гэхэ мэтээр, зүүдэн мэтэ хогоосон дэлхэй гээшэ ааб даа. Хамаг муу мунхагые огтологшо «Лүйжэн» мэтэ сударай хүсөөр һүүдэр юртэмсын хии шанартанай бодото юртэмсын халуун амитанда һаад тойбо ушаруулбал, тэдэнэй зэдхэртэ үйлэнүүдые саран хамгаалха үүргэтэй. «Лүйжэн» ном «бэеын үргэл» гэһэн удха барижа, лама өөрынгөө бэе махабадые номой хүсөөр нангин зүйл болгоод, нарин тооһото юртэмсын амитадые хооллуулха үргэл болгон бүтээжэ, «би» гэһэн мэдэрэлээ усадхана. Урданай зоной үгөөр, ёгоозориин шанар олоһон жоодшо ламанар ороолониие дараад, дээрэһээнь шулуун обоо тодхожо, «энэ обоо шулуунай элһэн болотор хэбтэ!» гэжэ захирдаг, харин юрын зон тэрэнэй бодожо ерэхэгүйн тула обоо дээрэнь шулуунуудые нэмэдэг һэн ха. Үргэн Буряадай аймаг бүридэ мэргэн жоодшо ламанарай илалта түгэс үйлэ хэрэгүүд тушаа домогууд олдохо байха.

XVIII зуунжэлэй адагһаа холо ойгуур суурхаһан Дагбын Шойдор гэжэ Анаа дасанай жоодшо лама байһан. Тэрэ 1855 ондо Яруунын Зүүн-Үльдэргэ нютагай борсотон хотондо Абидын Дагбын ууган хүбүүн боложо түрэһэн юм. 

Дагба эсэгэнь наһан соогоо хоёр дахин hамга абаhан байна. Түрүүшынь hамганhаа Шойдор ба Сэдэнжаб (Үндэрхай) хүбүүд түрөө. Морхогор сагаахан, улаан хасартай, набтаршаг бэетэй, һөөл һүбэлгэн Шойдор хүбүүн 6-7 наһандаа Анаа дасан руу хубарагаар үгтөө. Тииһээр хайрата эжынь нүгшэжэ, бишыхан Шойдор оршолонгой шэрүүниие бэе дээрээ үзөө бэлэй. Хоёртойхон Сэдэнжаб дүү хүбүүниинь өөрын хүүгэдгүй, улаан хэлэтые урдаа оруулдаггүй уран үгэтэй Самбу Ринчин үеэлэ абгада (тэрэнэй зээнэрынь гэбэл: Булад Жанчипов, Лидия Галсанова) хүбүүшэлэгдээ. Дагбын хойто hамганһаань Сэдэб, Сэмпил, Дагзал гурбан гараһан.


Шойдор хүбүүн гараха түрэхэһөө hүбэлгэн хурса байжа, ном судар үзэхэдөө ядалсаагүй. Саашанхи hуралсалдаа жоодшо-ламын харгы шэлээ. Гэбшын зиндаагай дүрбэн шатые бултыень амжалтатай гаталhанай удаа габжын дамжаа бариhан. Габжа гээшэ мүнөө сагайхяар эрдэмэй доктор гэхээр юм. Цанидай һургуули шудалһан бэеэрээ, тусхайта шэглэлнүүдые гүнзэгыгээр үзэжэ эхилдэг. Жэшээнь:

1. Түбэд арга (медицинэ)
2. Одо мүшэдэй зурхай (астрологи)
3. Эди шэди (мистикэ) г.м. хубинуудые шэнжэлдэг.


Дагбын Шойдор бүри багаһаа доро зүрхэтэй, юунhээшье залд гэдэггүй хүн байhан. Жоодшо лама болоод ябахадаа, нүгшэһэн зониие хүдөөлдэг Тужын соорхойгоор, гэнтэ төөрюулдэг Гурьбын талаар, уhа гол, булагуудай эхеэр, эзэтэй ганса модон доогуур һуужа, хонон-үнжэн, уншахыень уншажа, бүтээхыень бүтээжэ, дарахыень даража, гансааран ябадаг hэн ха. Гажа буруу, муу элшэтэй газарнууд түбһэн хүнэй тэсэхээр бэшэ, сэмгэндэ хүрэмэ хүйтэн шанартай, хара манаар бушхалжа, тон жэгшүүритэй байха. Һанаанда орошогүй элдэб эсын зүһэ түхэлэй амитад, таниха танихашьегүй үхэһэн зоной төөриһэн һүнэһэд эндэ тэндэһээш дугташалдаха. 


Шойдор жоодшо ганса Үльдэргэ нютагтаа бэшэ, мүн ондоо ямаршье нютагуудаар ябаал һэн бэзэ. Эхилэн жоод үзэхэдээ, заагүй 108 газараар ябажа, «Лүйжин» уншажа гараха ёһотой байгаа. Жоодшо бүтээлдэ ороходоо, гадар таладаа «А пад» түбэд үзэгтэй, дотороо нацагдоржын зурагтай хара ооһортой һахюуһаа, томо тоборюулгатай эрхиеэ зүүжэ, хахад нюураа хара нооһон утаһатай халхабшаар бүглөөд һууха. Һүниин харанхыгаар уншалгатайнь дайралдаһан зон ганлин бүреэгэйнь бүрхирхэ, зэд хонхынь ханхинаха, томо дамаариинь хонгирхо, «пад-пад» гэжэ ламын сад байса хашхарха абяануудһаа сошордоһоншье байжа болоо. Жоодшо лама уншалгадаа 4 түхэлэй абяа хэрэглэхэ ушартай һэн: хүнэй хоолойн, хонхын, дамаариин, ганлин бүреэн.


Шойдор-жоодшын барижа ябаһан ганлин бүреэнь өөрын онсо түүхэтэй һэн. Тэрэнэй үеэлэнь болохо Аюушын Шойроб эмшэ ламын 17-тойхон Дулмажаб басаган халуун үбшөөр үбдэжэ, наhанhаа нүгшэбэ. Шойдор-жоодшо үхээриин газар ошожо, нүгэлгүй басаганай hүүжэ сэмгынь абаад, гурим соонь гүрэмдэжэ-таримдажа, бусалгажа-шанажа, тэрэ бүреэгээ бүтээжэ абаһан гэхэ. Түрэлэйнь басаганай һүүжээр хэгдэһэн ганлин бүреэнь олохон лэ хэрэгынь бүтээлсэһэн байха. 1960-70-аад онуудаар Сүүгэл дасанһаа ямаршьеб ламанар ерэжэ, «багшымнай эдлэл» гээд, дамаари, ганлин бүреэ хоёрынь эрихэдэнь, Сэмпилэй Намжал ашань үгэжэрхиһэн байна.


Санваар тангаригаа сэбэрээр абажа ябаhан энэ эрдэмтэ лама гэлэн һахилтай байһан бэзэ. Шойдор-жоодшо тахилгатай Булган хадынгаа үбэртэхи зуһаландаа ерэхэдээ, гэртээ амаралтада байhан ахадүүнэрэйнгээ хубараг хүбүүдые суглуулжа, дагсал (диспут) үнгэргэдэг һэн. Ном заадаг багша хүн тэрэ шэнжэеэ хэзээшье алдангүй ябаа. Энэ ушар тухай тиихэдэ 10-аад наhатай ябаhан Цыденжаб дүүгэйнь (Үндэрхайн) басаган, 90-ээд наһатай Доржи-Ханда абгай иигэжэ хөөрөө hэн: «Шойдор дундхаймнай Галсанай Дамба, Сэрэндэлэгэй Санжейжан, манай Гармахай (Үндэрхайн), Сэмпилэй Сэдэб г.м. шабинараараа үдэшэндөө манайда суглараад, „чаварталь чавичер, дод“ гэлдэжэ, альгаа сохижо байжа, үгэ буляалдадаг байгаа». Энэнь, ойлгоходо, дагсалда (*диспут)  хэлэгдэдэг асуудал-харюугай үгэнүүд ха юм. 


Шойдор-жоодшо үндэр наhатай болотороо, лама хубсаhаяа тайлаагүй, дасанайнгаа хоройhоо гараагүй. Тэрэнэй гэрынь Анаа дасанай Согшин дасанhаа зүүн-урагшаа hэн гэхэ. Хашалган соогуур дасанһаа ябахынгаа урда гэрэйнгээ палааха доро алта мүнгөө булажа, «угаймни зондо хүртэг» гэжэ тангариглаһан гэхэ. Зүблэлтын үедэхи 70-аад онуудаар түрэлэйнь һабагшатай нэгэ хэды зон ашаанай машинаар ерэжэ, Согшин дуганһаа зүүн-урагшаа хүрзэнүүдээр хэды-еды таамаг малтаадшье үзөө ха. Теэд тон хаана гэрэйнь байһые яажа мэдэхэб? Урданай Анаа дасан урагша-хойшоо 3 үйлсэтэй, зүүлжээ-баруулжаа 7 үйлсэтэй, аяар Аалан хүрэтэр һунажа байгаа ха юм даа.

XIX зуунай һүүл багаар ба XX зуунжэлэй эхинэй 30 гаран жэлнүүдээр Анаа, Сүүгэл дасангуудта Шойдор габжа Түбэдэй Лавран дасанда шудалһан «Чод Кхандо Ненгьюд» шэглэлээр багшалжа, тэндэхи шабинарынь тэрэниие багшамнай гэжэ ехэтэ хүндэлдэг байhан. Тэрэ ном зааха хэрэгтээ бэеэ үгэнги, шабинартаа эрмэлзэл, ханалгатайгаар заадаг, тон бэлигтэй багша байгаа гэжэ ойлгохоор. Анаа дасанда зааһан хубарагуудынь, багшынгаа Сүүгэл дасан багшалхаа залархадань, хойноһоонь дахажа ошоһон байна. Эрилтэ ехэтэй, шэрүүбтэр абаритайшье hаа, үнэншэ hайхан сэдьхэлтэй, шугам шэнги сэхэ сэбэр ябадалтай багша лама бэлэй.


1937 оной хамалганай хэрзэгы үеэр 82-той үбгэн лама Булганайнгаа Үбэр ерэжэ, нүгшэhэн Сэмпил дүүгээ хүдөө табяа һэн. Мүнөө 95-тай, тиихэдэ арбаадтай ябаһан Цымпилова Дыжидма хүгшэн иигэжэ дурсана: «Шойдор дундхай абымнай хүүрые шарга мориндо ашаад, тээ дээшэнь абаашажа, нарhан тужа соо галдаа hэн. Арбаадтай ябаhан минии дахалсажа, шаргадань аhалдажа байхадам, хорижо буулгаа.» 

Абга ламань түрэлхидөө мүрдэлгэhээ аршалжа, ГПУ-да өөрөө бэеэ тушаахаяа шиидээ. Сэмпилэйнь hамган Сэмжэд шэниисын орооhо хууража, хоёр туулмаг соо харгынь хүнэһэ түхеэрээ. Дэжэдмаа басагахан абгаяа үдэшэжэ, нэгэ-хэды ябалсаба. Байтараа эрьелдээд, гэр тээшээ гүйжэ ябатарынь, үбгэн-ламань ооглоод, нэгэ туулмагаа бусаагаа: "Дэжэдмаа, энээнээ һөөргэнь абааша даа, хэды-май эдихэбиб даа",- гэжэ хэлээд. 


Тиигээд, Булган хадаяа тойроhоор, гэдэргээшье харангүй саашалаа. Уданшьегүй жоодшо лама Дагбын Шойдор буудуулба гэhэн hураг дуулдаба. Улаан-Удын сагаан түрмэдэ байхадань, Галсанов Дамба шабинь холоhоо хараhан, шэг шарайнь муу байhые адаглажа, багшаяа аргагүй хайрлаhан байна. Тэрэ сэмүүн сагта мүшхэбэриин сагдаанарай hабарта орогшод ямар ехэ зоболон үзэдэг байгаа гээшэб даа!


Борсотон угай 10 гаран урданай ехэ ламанарай дундаһаа гурбаниинь хашалганда орожо, түрмэ сүлэлгөөр хосорһон байна: 1-хинь — суутай жоодшо лама, Анаа ба Сүүгэл дасангуудай жоодой багша Дагбын Шойдор габжа, 2-хинь — Анаа дасанай зурааша лама Ринчинэй Будажаб гэбшэ, 3-хинь — Сүүгэл дасанда шойро үзэһэн Сэмпилэй Сэдэб гэбшэ гэгшэд. 


Шойдор жоодшын тахижа, уншажа ябаһан бурхан номой зарим-тэдыень Сэмпил дүүгэйнь Дэжэдмаа басаган мүнөө болотор наряар хадагалжа ябана. Лушан хүбүүнтэниинь эжынгээ заабаряар жэншэдгүй зула хүжэеэ бадараажа, һайханаар тахижа ябадагынь һайшаалтай.


Интернетһээ баримтанууд хэрэглэгдэбэ, зарим гэрэл зурагууд Лушан Цымпиловэй хубиин архивһаа.