Бүгсэхээнэй аршаанай найжа Галдан лама

Байгалай зүүн эрьеын халуун, хүйтэн аршаангуудай нэгэн — Хурамхаан Баргажан аймагуудай хилэ дээрэ, үндэр хадын бооридо, нарһан тужа соо оршодог Бүгсэхээнэй мүнгэн аршаан мүн. Урда холын сагта Сэгэнүүд угай зон анхан тэрэниие оложо, саашадаа мэдээжэ болоһон гэхэ. Эндэ ганса ойро тойроной улад бэшэ, мүн ондоо аймаг хизаарнуудһаа зон ерэжэл байдаг. Хабсагай шулуун дороһоо гараһан болор шэлдэл тунгалаг сэбэр уһан 4 соргоор гоожожо, олон түрэлэй үбшэнһөө һэргылнэ. Жэшээнь, баруун гарайнь соргын аршаан зүрхэнэй, хоёрдохинь — хото болон элдэб доторой үбшэнүүдэй, гурбадахинь — хоолойн хабдар, найлзуурай, дүрбэдэхинь — нюдэнэй гэхэ мэтэ үбшэ зоболонһоо гэтэлгэхэ шадалтай гайхамшагта аршаан лэ.


Бүгсэхээнэй аршаан урданай Баргажан дасанай һуурида дүтэ мүнөө оршодог хадаа эжэлүүдгүй һүзэг бэшэрэл түрүүлмээр. Урда сагта зэдэлэн сууряалһан хонхо, бүреэ, сан хэнгэрэгэй, хурал номой абяан эндэхи газарта шэнгээд, аршаан бүрилдүүлдэг бодосуудынь улам арюудхаһаншье бэзэ. Нютагай зон аршаанайнгаа зан абари шудаланхай, нарин нягтаар хүртэжэ, торходо ородог заншалтай. Жэшээнь, аршаан хүртэхэдээ, соргоһоонь сэхэ уухагүй, харин амһарта соо абаад, наранда табижа, бүлеэн болгоод хүртэдэг байна. Гансата янзын аршаан «байнал гэжэ» уухаар бэшэ, ээлжэлээд, зохид соонь хүртэхэ хэрэгтэй. Торходо ороходоо, гансата «хамаагүй» гэжэ удаан һуултагүй, 5, 6, 7 минутын туршада түрүүшээр һуухаар. Аршаанда һууһанай удаа бэеэ һайнаар гамнаха, түрэһэн һамгад мэтээр нарилха юм гэдэг. Аршаанай охин шанга!


Амарагшадай гэрнүүдэй араар, соргонууд руу ошохо замдаа зула табижа, хүжэ санзай ууюулжа, Отошо бурханда мүргэхэ жаахан тахилай газар байна. Тэрэнэй хажууда орбогор харахан урданай гэр харагдаха, үүдэнэйнь тотогоор шагаахада, газар шала дээгүүрнь үхэг адяарай хубинууд харагдаха юм. Энэмнай юун гэр гээшэб? Эндэхи зон гансата харюусаха: «Энэ хадаа Галдаанай ламын гэр», — гэжэ.


Нютаг нугадаа Галдаанай лама гэжэ нэршэһэн амбай урданай ехэ номтой, халтад гэбэл, хооһон шанар шудалһан ёгоозори (йогин) лама байһан байха. Бүгсэхээнэй аршаанай найжа гэгдэһэн энэ ламын намтар ехэ һонирхолтой. 

Галдаанай — Абидуев Галдан гэбшэ лама 1898 ондо Баргажанай (мүнөө Хурамхаанай) аймагай Бүгсэхээн нютагта Оторшо шоно угай Абидын Аюшатанай хүбүүн боложо түрэһэн. Энэ бүлэ 10 хүүгэдтэй байһан: Радна, Хурган, Эрдыни, Галсан, Галдан хүбүүд, Дулжид, Пэльжид, Лайжид, Бундир басагад, нэгэ үхиниинь багаар гээгдэшоо. Галдан хүбүүн 17 наһа гүйсэтэрээ, гэртэхиндээ хамһалсажа ябаа. Нагарджунын хубилгаан гэжэ тодорһон, бүгэдэ буряадай омогорхол болохо Соодойн Сэдэн ёгоозори лама тэрэнэй түрэһэн нагасань юм байна. Мүн урданай Баргажан дасанай мэдээжэ ламанар Зоонын Хайдаб, Сангунайн Шагжа гэгшэд эжынь абга ба нагаса байһан. Зоонойн Хайдаб лама 1833 ондо засагай эрилтээр баталгата ламанарай тоо хороогдохо үеэр «Гандан Шаддублин» Баргажан дасанай 5 комплеэд ламанарай тоодо орожо баталагдаһан, шажанай ном хилэ гаргахань хүшэр сагта дасандаа «Юм» оложо асарһан габьяатай. Харин Соодойн Сэдэн нагаса ламань Баргажан дасанайнгаа шэрээтээр 1894 онһоо 1916 он хүрэтэр һууһан. Соодойн Сэдэнэй 7 наһатай байхада, Сангунайн Шагжаа лама нагасань Баргажан дасан асаржа, хубараг болгоһон байна. Харин мүнөө Соодойн Сэдэн ламын зээ хүбүүнэй ээлжээн тудаба ха юм. Эжынгээ 1915 ондо нүгшэхэдэ, хүбүүн нагаса ламадаа ерэжэ, шабида ороһон. Хойтожэлынь алдар суута нагасань бурхан болоо. Оройтожо шажанай һургуулида оробошье, Галдан хубараг гэбшын зиндаада хүрэтэрээ, шажанай суртаалай гүн удха үсэдөөр шудалжа гараһан. Гэбшын дамжаа урагшатай барихын тула, шойрын багшанараар суутай Анаа дасандашье һуралсаһан гэхэ. Тэндэ Этигэлэй хамбын 23 жэлэй туршада һургуули гараһан тухайнь мэдээжэ. 


XX зуун жэлэй эхеэр Баргажан дасан Барханай аршаан тээшэ нүүлгэгдээ. Дасан шэнээр бодхоогдожо, байра байдал олоор баригдаба. Галдан ламашье өөрын гэртэй болоо. Зүгөөр, дасан удаан байха хубигүй байгаа. 1930-аад онуудаар хамалганай сэмүүн саг буужа, дасан дуганууд һандаргагдажа, ламанарынь хардалга гүрдэлгэдэ ороо. Галдан ламашье гүрэнэй гэмтэн гэгдэжэ, 10-аад жэлэй сүлэлгэдэ Колымагай сэбдэг хизаараар ябажа гараа. 


Тэрэнэй түрэлэй Г.Н. Маланова иигэжэ бэшэнэ: "Минии нүхэрэй абгань байһан, тиимэһээ сүлэлгын һүүлээр Галдан лама манайда ородог, хонодог һэн. 

Ламанарые хашажа эхилхэдэнь, тэрэ Бабанта руу нэгэ һайн танилайдаа байрлажа байтараа, уушханай үбшөөр үбдэжэ, Баргажанай-Адагта нюусаар буулгуулаад, омолиин тоһоор бэеэ аргалжа эхилээ. Нэгэтэ бараг болоод ябатараа, 30-аад онуудаар Барханай һомон зүблэлдэ хүдэлжэ байһан хүнтэй үйлсэдэ уулзашоо. Харин тэрэнь хара һанаатай амитан байжа, сагдаада мэдүүлээ. Галдан лама Баргажанай түрмэдэ һууба. Тэндэнь Шаахаан гэжэ нэрэтэй нэгэ муу сагдаа аргагүй ехээр Галдан ламые сохибо, наншаба. Хамаг бэень, хүлнүүдынь абаха танаггүй хабдашоод, үмдэнэйнь үргэн түрии рууш углахын аргагүй болоо. Баргажанда сүүд дээрэнь байһан Алзамайн Базар ба Изиин Доржо Галдаанай лама тушаа нэгэш һайн үгэ хэлээгүй, гэбшэ гараһан гэжэ гэршэлээ. Харин сугтаа һууһан Будаев Даша Монтоевич гэбшэ ламын нютагайхин Сэрэнэй Санжа ба үшөө нэгэ хүн тэрэнэй гэбшэ зиндааень нюугаад, юрын хубараг байгаа гэжэ гэршэлһыень, Даша лама гансата табигдаа һэн. Тэдэ хоёр өөр дээрээ ехэхэн харюусалга абаа, баригдабал, өөһэдөө шорондо хаягдаха байгаа ха юм. Харин Галдан гэбшэдэ 6 жэлэй сүлэлгын болзор үгтөө. Сүүдэй һүүлээр Д.О. Эрдынеев гэжэ сагдаа тэрэниие Улаан-Үдын түрмэ руу абаашаһан. Тиихэ зуураа боди сэдьхэлтэй энэ хүн Галдаанай ламые харгыдань һайнаар эдеэлүүлжэ, һанаагаа зобожо, дахаар дулаалжа ябаа. Тарахадаа, мүнгэ үгөө, тэрээндэнь Галдан лама тон ехээр баясаа һэн. Түрмэдэ ороод байхадаа, Галдан лама тэрэниие сагдаада мүргэһэн хүнтэйгээ ушараа. Тэрэ хүн ехээр сохюуланхай, турашанхай, амидын зоболон үзэжэ, шороной оёорто хосорһон байна. Өөдэнь хаяһан шулуун өөр дээрэнь бууба ха юм.

Колыма руу ябахадаа, халуун хүйтые, хооһо нойтые һайсал үзөө. Туража, араг яһан шахуу болоходонь, больницада хэбтүүлээ. Үхөө гэжэ тоолоод, үхэһэн зонтой абаашажа орхёо. Галдан ламын гэнтэ мэдээ орожо, иишэ тиишээ хараашалхадань, тойроод нүгшэһэн хүнүүд хэбтээ. Үглөөгүүр, талаан боложо, санитарнууд тэрэнэй амиды байһые ойлгоо. Хатуу матрас, резиинэ подуушха дээрэ унтадаг байһандаа бэень хуу яра шархада (пролежни) баригданхай байһыень, медсестранууд угаажа, аршажа абараа ха. 

Одоо тииһээр сүлэлгынь болзор дүүрэжэ,гэртээ бусаха сагынь ерээ. Мүнгэгүй байһандаа, гуйраншалаадшье үзөө, гэшүүһэ модо суглуужа худалдаа. Нэгэ сагдаада хандажа, ушараа хэлэһыень, тэрэнь һайн хүн байжа, мүнгэ, хубсаһаар хангаба. Поездоор ерэхэдээ, Улаан-Үдэ ошохоёо айжа, Шэтын нэгэ буудалда бууба. Нэгэтэ нютагайнгаа Шопойн Морхой гэжэ хүнтэй уулзашаба. Тэрэнь саг ондоо болоо, айха юумэ үгы, сэхэ гэртээ бусаа һааш дээрэ гэбэ. Тиигэжэ Баргажан голоо 1946 ондо бусажа ерээ һэн.

Нютагаа бусажа ерэһээр, колхоздо дарханай ажал хэбэ. Малай байра, үүдэ сонхо, һургуулиин партануудые, стол, стул гэхэ мэтые дархалжа ябаа. Тиигэхэ үедөө нюусаар ламынгаа ажал хэжэ, уншалга, элдэб янзын хэрэг бүтээжэ ябаһан".

Нютагайнь зон Галдаанай лама тухайгаа мүнөөшье болотор һайханаар дурсажа байдаг байна.

Хэшэгтэ Упанаевич Эрдынеев:
— Галдаанай лама Бүгсэхээн дээрээ оторо байһан. Сүлэлгэдэ ябажа ерэһэнэй удаа түрүүшын гэр барижа эндэ байрлаһан.  Ябагаар ябаха дуратай, Улаан-Үдэ хүрэтэршье ябагаар ошодог байһан гэдэг. Газар агшаадаг байгаа юм гү, юрэдөө, түргөөр хүрэшэдэг һэн ха. Үндэр томо хүн байһан, ходол субатай ябаха. Айлайда уншалгаар морилходоо, үбэр сооһоо аршаанай дэбэр (бүмбэ), хонхо мэтэ энэ-тэрэ хэрэгсэлнүүдээ гаргаха. Тэрэ үхибүүдтэ дуратай, тэдэнээр зугаалха, хөөршөөхэ. Зон Галдаанай ламаяа ехэтэ хүндэлдэг, эдеэ хоол, һү зөөхэй өөртэнь үгэдэг, нюусаар гэртэншье абаашажа үгэдэг байһан. Одоо тэрэ ламамнай Бүгсэхээнэймнай аршаанай найжа сахюусан гэбэл, алдуугүй даа.

Галина Николаевна Маланова:
— Минии эжы колхоздоо хонишон ябаа. Зуһаламнай Хара-Хушуун гэжэ газарта байһан. 7-8 наһатай ябааб. Нэгэтэ манайхин ямаршьеб айлшаниие ехээр хүлеэбэ. Бидэ ахайтаяа газаашаа байд гээд лэ гаража, харгы руу хаража байгаабди. Үдэшэ тээшэ тэрэ айлшамнай харагдаба. Үндэр, туранхай тэрэ хүн гэртэмнай орожо, зохидоор бултаниие мэндэшэлээ һэн. Тиигээд бэрзээнтэ шарабтар боро субаяа тайлажа, энэ-тэрэ юумэ асуунгаа сайлаба. Тиин ехэ бага гэнгүй бултантаймнай хөөрэлдэжэ байжа, бурханай дүрсэнүүдые талхаар хэхэдээ, тэрэнэйнгээ хүл гарайнь хургануудые ехэ ураар, эли тодоор хэһыень һанагшаб. Бурхадаа хэжэ дүүргэһээр, тэдэнээ бүд хайшалжа хубсалуулхадань, оёгдоотой шэнгеэр саб һууба. Уралхуу, гартаа дүйтэй хүн байгаа гэжэ мүнөө тухайлнаб. Тиигээд ябаган шэрээ дээрэ өөрынгөө асарһан хэрэгсэлнүүдые табихадань, гар хооһон ерээ һэмнай, гэнтэ хаанаһаа иимэ олон юумэн бии болошобоб гэжэ ехээр гайхаа гэлыгээ һэмби. Мүнөөл ойлгоходом, тэрэ суба дороо нюужа асарһан байгаал даа. Номоо уншажа дүүргээд, зүүн гар дээрэмнай аршаан адхажа хүртүүлбэ. Тэрэ аршааниинь ехэ амтатай байгаа һэн гэжэ һанагдана. Аршаангаа бэлдэхыень хараа һэмди. Үглөөгүүр Эльсүүнээ бусаха замдаа гараа һэн. Тэрэ хэндэшье арсадаггүй, хүн бүхэндэ туһалжа ябаһан юм. 

Санжидма Ламадаевна Доржиева:
-Галдаанай ламые һанахадам, маряагүй үндэр бэетэй, һайханаар энеэбхилһэн шарайтай хүн байгаа. Тэрэ ходо үргэн суба, шляпа үмдээд, гартаа тулгуур (трость) баряад ябагша бэлэй. Манайда ходо ерэгшэ һэн. Ламадай Хондонович Очиров абамнай (1908 оной) анхан Баргажан дасандаа хубарагта һураһан, тиимэһээ һайн танилнууд байгаа. Хонон, үнжэн ерэжэ, хэдэн үдэрэй уншалга бүтээдэг һэн. Мэдэнэгүйб, ямар уншалга хэдэг байһыень. Олон үдэрэй хадаа, али маани, хурал хурадаг байһан юм гү? Тэрэ үеын лама хубарагууд нюусаар хурал номоо хурадаг байһан гэжэ мүнөө хэлсэдэг. Талхаар ехэ гоё, бадма сэсэгтэл адли балин баридаг һэн. Бальжан Раднаевна эжымнай ламын һуухаар олбог-шэрдэг зорюута оёжо бэлдэнхэй байгаа. Тэрэ олбог дээрэнь Галдаанай лама һуужа, бурханай номуудые түбэдөөр уншаха. Ехэл һонирхожо шагнагша һэмди. Харин абамнай хажуудань байгаад туһалдаг, сэржэм шэбдэгынь газаашань гаргажа үргэдэг һэн. Бидэ Цырма эгэшэтэеэ Галдаанай ламын миһэрһэн дулаахан нюурынь һайнаар хадуужа абаһамди. Нэгэтэ Хурамхаанһаа автобусаар Яаригтада буугаад, Галдаанай багшатай хамта Хилгана хүрэтэр ябагалха золдо хүртэһэмби. Үбэл байгаа. Минии һанахада, ехэл түргөөр, хүхюутэйгээр гэртээ хүрөө һэм, юуб гэхэдэ Галдаанай лама бүхы харгыдаа юуншьеб тухай хөөрэжэл, хөөрэжэл ябаа. Тэрэ яажа сугтаа ябагалһан тухайгаа эжы абадамни хөөрэһэн байгша. Мүнөө болоходо, иимэ ехэ гэгээн ламатай зэргэлжэ, нэгэ оролго ябаха ямар ехэ буянда хүртэһэн байгаа гээшэбиб гэжэ һанагдана. Һайн хуби заяанда хүртэжэ ябахадаа, Галдаанай ламамнай замда зэргэлжэ ябахадаа, наһанайм харгы арюудхажа үгөө гээшэ гү гэхээр лэ. Ум мани бадмэ хум!


Харин 2019 ондо Баргажан дасанай гол һууряар байһан Барагханай аршаан дээрэ, Галдан ламын гэрэй һуурида томо һайхан хүрдэ баригдажа, хаа-хаанаһаа ерэгшэд тэрэниие эрьюулжэ, буян олоно. Тус ажал Бүгсэхээнэй аршаанай байдалые даагша Бадмаев Василий Борисович һайн дураараа үүсхэн ударидаа, нютагай зон, түрэлхид булта дэмжээ.

Галдаанай багша лама 1975 ондо наһа баража, Бүгсэхээн дээрээ хүдөө табигдаһан. Тиимэһээ тэндэ Соодойн Сэдэн ламын зээ хүбүүн, эрэлхэг зоригоо, шажан номоо сүлэлгэ түрмын хатуу сагаар алдаагүй, хэды гэмдэ орохо байбашье, арад зоной хэрэг айлтагүй бүтээжэ ябаһан Галдаанай гэбшэ ламада дурасхаалай тэмдэг заатагүй табигдаха ёһотой гэжэ һанахаар. Мүнөө үедэ түрэлхидынь ажаһууһан тэрэ гэрыень, үхэг эргэнэгынь эблүүлэн һэргээжэ, гундаа (гэрэл зурагынь), бурханиинь тахиха тухай хэлсэжэ байнхай. Нютагай арад түмэн хамһалсаха байха. Хожом субаргашье бодохо бэзэ.

Бурхадай адистай Бүгсэхээнэй Барагханай нангин аршаангууд мүнхэ сагта бурьялжа, мүнгэн уһаараа хамаг амитанда бэе сэдьхэлэй элүүр энхые үршөөжэл байг лэ!

Хэрэглэгдэһэн гэрэл зурагууд Галсанов Цыренжаб Бадмаевичай гэр бүлын хубиин архивһаа ба интернет-сүлжээнһээ абтагдаба.