Молон-багшын лүндэнгүүд

,

Түрэлхиин сэсэн мэргэн ухаан, холын сагуудые соо харадаг зүн бэлигэйнгээ ба 20 гаран жэлдэ будын шажанай ном судар шудалһанай ашаар бүгэдэ Буряадтаа ёгоозори, лүндэншэ, Ямандагын хубилгаан Молон-багша гэгдэн алдаршаа. Уг гарбалынь гэбэл: Тура баабайда обоотой, Һалхитада зуһалантай Улаалзай хүбдүүд угай Сүлтэгэр, Сүлгөө, Түлэгэн, Тогтохо, Балтагар, Балтагарай Молон, саашань хэлэбэл, тэрэ 2 хүбүүтэй байһан: Сэбэгһээнь Жэгжэд, Жэгжэдһээнь Жэгмэд, саашаа Доржо, Санжэмэтэб (эхэнэр), Сэдэб ба Сэдэбэй 2 хүбүүд гээд. Харин Молоной Жэгмэд хүбүүниинь лама байжа, Һалхитын Һаарамба гээд дурсагдажа, Хоймор гэжэ газарта Бүтүү горхоной хойто эрьедэ Һаарамбын сэргэ гэгдэдэг хуушан сэргэ найгашанхай һуугша һэн.

Молон хүбүүн 9-10 наһаяа гүйсэжэ, Худанай дасанда хубарагаар үгтэһэн. Тэрэ үедэ Худанай дасан 1775 ондо баригдажа, Яруунын, Хориин, Загарайн, Хэжэнгын, Шэтын хойморой, Хёлгын Балягаһаа нааша байһан буряадуудай мүргэлэй орон болоо. Дасанда 14 баталгата ламанар, хожомынь 70-аад албанай ламанар тоологдожо байгаа. Иигэжэ Хэжэнгын дасан Доодо-Худанда шэнэлэгдэн, 77 жэлэй туршада Худанай дасан гэгдэжэ байһан. Дасанай рамнай Дэрэстэйн дасанай шэрээтэ Пүнсог Жамса Тангадун үргэжэ, «Дэчен анай Даши Лхумболин» гэжэ һахилай нэрэ үгэһэн. Дасанай шэрээтээр түбэд яһанай Лубсан Шиираб лама баталагдаа. Тиигэжэ һаяхан мүндэлһэн шэнэ дасанда жаахан Балтагарай Молон-хубараг эрмэлзэл ехэтэйгээр шажанай номуудые шудалжа 20 наһандаа гэбшэ гараһан. 

Тииһээр 1795 ондо ахамад тайшаа Дамба-Дугар Ринчинэй гэгшэ Худанай дасанһаа амяарлажа, өөрынгөө зөөреэр бишыхан модон дуган Аалан горхоной баруун эрьедэ бодхоожо, хурал ном бүтээлгэдэг болоһон. 1804 ондо тайшаагай наһа барахада, Шойжод хатаниинь тайшаагай туһамарша байһанаа шэрээдэнь һууһан Галсан Мардаевтай зүбшэжэ, Ринчеев тайшаагай дурасхаал мүнхэлэе, шулуун дасан бодхоое гэлсэбэ. Тиин Хара Махагала Гомбо сахюусантай «Гандан Шаддублин» Анаа дасан баригдажа, буряадай түрүүшын шулуун дасан болоһон. Дасанай хорёо соо олон дугангууд баригдажа эхилээд, лама хубараггүй бултадаа гарта хүлтөөрөө барилгада хабаадажа байһан. Иишэ ерээд байһан Молон-ламашье барилгада хабаадажа байгаа. Тииһээр 1807 ондо хориин тайшаа Галсан Мардайн гэгшэ Молон-гэбшэдэ Гааргын аршаанда ошожо амарая гэжэ дурадхаһан. Тэдэ хойто дабаагаар ходоро гаража, хазаар моридоороо дабхин уруудаа. Гааргын аршаан хүрэмсөөрөө тэндээ бумхан табижа, Баргажан голоор анха түрүүн бурхан шажанай уншалга бүтээгээ гэдэг. Тэрэ үеэр баргажан буряадай хоёрдохи тайшаа 57 наһатай Эмэшхэ Бойтогой наһа баража, Молон багша эндэхи нютагта мүн лэ тон түрүүшын лама ёһоной буян үнгэргэһэн. Тиимэһээ Молон-багшамнай омог залуу наһандаа хэнһээшье түрүүн Баргажан руу бурханай ном хүргэһэн, шажанай үйлэ хэрэг бүтээһэн габьяатай гэжэ онсолхоор. 

1798 ондо Молон-лама тэбхэр гуша наһандаа габжын дамжаа барижа гаранхай, Анаа дасандаа байтараа, жэгтэй һонин зүүдэ хаража хоноо гэхэ. Утайшань уулын табан оройгоор табан үнгын һолонго татажа, Манзушри бурхан харагдаад, тэнсэлгүй гэрэлээр нюдыень һаргаан айладхаба:

«Ши мүнөө бурханай ном хүсэд шудалааш, тус эрдэмэйнгээ үндэһөөр ерээдүй сагуудые нэбтэ хаража шадаха болоош, ши Ямандагын хубилгаан гээшэш, хүдөө гаража, зондо туһалжа бай, уридшалан мэдэжэ абаралдахадаа, муу сагыень арюудхажа байгаарай»

 — гээд харагдахаяа болишобо. Молон габжа һэрин гэхэдээ, нюдөө нээхын аргагүй, зубхинь даашагүй хүндэ болошоод, нюдынь хаажа байба. Гараараа зубхинуудаа үргөөд, онгойлгоходонь, гурбан наран бэе бэеэ сахариглан хүреэлжэ, газар түбиие шарахадань, уурал манан һабажа харагдаба. 

Молон Үльдэргэ нютагаа бусажа, һамга абажа түбхинөөд, хоёр хүбүүтэй болоо. Жэгмэд хүбүүниинь Анаа дасанда һуралсаад, Һалхитын һаарамба солотой ехэ лама болоһон. Сэбэг хүбүүниинь уг гарбалаа саашань дамжуулаа. Сэбэг хүбүүнэйнь Санжаал басаган үбгэн абаяа 19 наһатай болотороо үргэһэн, хараһан хадаа айладхаһан лүндэнгүүдынь саарһан дээрэ бэшэжэ, түүхэдэ мүнхэлһэн гээшэ. Үшөө олон лэ юумэ хэлэһэн байгаа бэзэ, орон дээрээ хэбтээд лэ, оторо дуугаржа байдаг һэн гэлсэдэг, бултыень хадуужа абаха бэрхэтэй. Тиибэшье, мүнөө мэдээжэ зарлигуудынь 1907 ондо Дамба Шойсоронов 77 наһатай байһан Санжаал Сэбэгэй аша басаганһаань һуража бэшээ, 1930 ондо Аюшиин Цыремпил, 1934 ондо Будажаб Гэндэнэй гэгшэд бэшэжэ абаа. Эдэ зон түүхын аргагүй һонин зүйлые мүнхэлөө гээшэ. Санжаал басаганининь хөөрөөгөө эхилхэдээ: 

«Шэхэтэй бол шагнагты, шэгэбшэтэй бол хабшуулагты» 

— гэжэ хэлэдэг байһан ха. «Газар бүхэндэ габжа, гэр бүхэндэ гэбшэ, хаан хаяагаар ябаха, сэрэг сэргын ойгуур ябаха, гахай жэлдэ газар хүдэлхэ, нохой жэлдэ ноёд хүдэлхэ, худалша хүн хойморто һууха, үнэншэ хүн үүдэндэ һууха, уггүй хүн ноён болохо, унгигүй һүхөөр модо отолхо, эреэн могой эхэеэ эдихэ, маряан могой мяхаяа эдихэ, модон тэргэ морито болохо, буха тэргэ буруута болохо, түбиие дүүрэсэ түмэр могой гүйхэ, газар дээгүүр гал могой гүйхэ, 90, 91, 93 онуудта ехэ гайхал болохо, үхэр жэлдэ үймэхэ, барас жэлдэ барагдаха, туулай жэлдэ тоосолдохо, ой модон олон гү, орос мангад олон гү? Орос мангад,тэрэ гашуун, тэрэ зон эндэ дүүрэхэ, тиихэ сагта нүүдэл болохо, хаан нүүгты гэхэгүй, өөһэдөө нүүхэ болохот, түрүүшын нүүдэл сабдагай хорлолтой, хоёрдохи нүүдэл барагтай, гурбадахи нүүдэл росуун хорлолтой, гурбадахи нүүдэлдээ нара гараха зүгтэ бэшэгтэ сагаан шулуу хүрэхэт, бэшэгынь наашаа харанхай, тэрэнииень сабшаад саашань харуулхат. Тэрэ шулуунай саада тээ хээрын сагаан тала нютагта гурбан жэл боложо хүрэхэт, тэндэ хүрэһэн хүн-хүн болохо, мал-мал болохо, хүгшэд хүүгэдтэ бэрхэтэй саг болохо, шинии миниигүй саг болохо, модоной оройгоор үгэ гүйхэ, адха дүүрэн алтатай ябажа, аяга эдеэнэй олдохонь бэрхэтэй болохо, хормой дүүрэн алтатай ябажа, хониной гуя олдохо бэрхэ, эзэнһээ нааша эреэн бахана гүйхэ, баханын оройгоор үгэ гүйхэ, адууһа мал үсөөрхэ, алта мүнгэн элбэгжэхэ, худанай сагаан үбэртэ үсөөхэн зон үлэхэ, тэдэнэр жаргалтай һууха».

МОЛОН-БАГШАТАЙ БОЛОҺОН УШАРАЛНУУД

Анаа дасандаа байхадаа Манзушри бурхантай уулзажа зүүдэлһэнэй удаа нюдэ харахагүй болохоһоо гадна бурхандаа һунажа мүргэхэдэнь, толгойнь газарта хүрөөгүй, һабардаад үзэхэдэнь, үхэрэй эбэрнүүд тулгажа байгаа. Ямандагын хубилгаанши гүүлэһэн хадаа юун эбэр байһынь гансата ойлгоо.

Үльдэргэ нютагтань Номогон гэжэ ехэ баян хүн Урда хүндыдэ зуһалантай байһан. Тэрэ үхибүүгүй байжа, Молон-багшада хандажа, яалтай гээшэбиб гэбэ. Тэрэ Номогон баян үргэлэй ехэ бэлэгтэй Ойхон худар ошоходонь, тэндэ ехэ бөө зониие суглуулжа, тайлга тайжа байгаа. «Аа,уйгаргүй ехэ мэдэлшэ хүн шамайе иишэ эльгээбэ ха юм, хэрэгшни бүтэхэ. Харин ши ябаган мүргэлшэдтэ 99 морин унаа үргэжэ байгаарай, тиибэлшни уг удамһаашни зөөриин хэшэг таһархагүй» гээ. Номогон-баян Анаа дасан гү, али эндэ-тэндэ ябахадаа, хүн-сэргэтэй баян гүүлэдэг байһан, хүнээр жолоогоо барюулжа ябадаг хадаа. Номогон Лэгтэб, Һүндэб-Жамса гэжэ хүбүүдтэй боложо, тэдэнэйнь үри һадаһад булта баян дэлгэр байдалтай ажаһуудаг.

Мүн тэрэ Номогон баян нэгэ томо бууратай һэн, тэрэнь хүндэ добтолдог боложо, ойро тойроной уладта амар заяа үзүүлхэеэ болибо. Хүнүүд Молон-багшада гомдол барихадань хэлээ: «Тэрэ тэмээн хүндэ ороходоо, бэедээ ёро хараа, һаяар намда өөрөө ерэхэ» гэжэ. Тиин нэгэтэ үглөөгүүр Молоной аша басаганиинь мэгдүү гүйжэ ороод: «Галзуу буура манай газаа ерэшоод байнал.» — гэбэ. Молон нюдөө тэртэдүүлээд, газаашаа гаража, буурада хандаба: «Аа, ши анхан гоё эбэрнүүдээ бугада абхуулаад, хороо бусалжа ябана гүш, шинии эбэр эндэ үгы, минии эбэртэ бү һанаарха. Шинии байха газар төө тэрэ урда дабаанһаа саашаа, яба тиишээ» гэхэдэнь, тэрэ буура ойлгоһон мэтэ болоод, урагшаа даб гэһээр, бэшэ харагдахаяа болёо һэн ха.

Молонтоной бууса Һалхита гэжэ газарта, Үдэ голой урда эрьедэ байһан. Нэгэтэ голой саанахи Бага Булганай арада, Мэгжын Нарин-горхондо байдаг баян хэрээснэг Матвей гэгшэ ерэжэ, «саашаа аша гушымни байдал ямар байхаб гэжэ һураба. Тэрэ Матвейтан өөрын мүргэлэй һүмэтэй, хоёр дабхар амбаарнуудтай, хэдэн паар моридоор гүйлгэдэдэг тон баян айлайхин байһан. Тиин гэһээнь Молон-багша энэ ехэ байрашни Турын үндэрэй модоор баригдаһан байна, саашадаа байра байдалһааш шорыншье модон үлэхэгүй, аша гушанаршни туража үхэхэ болоходоо, туулмаг үргэлөөд, Үдэеэ уруудажа ошохо юм байна гээ.

1826 ондо Эгэтын дасанай һая рамнайлагдаад байхада, Молон-багша ошожо хараад, «Ехэ гоё дасан бодоод байна даа, теэд дасанайнь сонхоор мориной тархи харагдахань юун гээшэб?“ гэһэн. Мүн Тайлуудай үртөөгэй үнэн алдартанай һүмэ тээшэ заажа, тэрэ яларжа байһан хонхынь ооһор нарин боложо, таһархаяа байнал».

Маарагтын гол хүрөөд ябатараа: «Хуурай Маарагта шуһаар урдаха, Гол Толгойһоо сэрэг бууха» гэбэ. Саашаа ябантарынь, мориниинь шээжэ, Молон-багша иигэжэ хэлэбэ: «Маани уншажа, зальбарһымни, шуһаар урдахаа болижо, шээһээр урдаба. Сэрэгэй болохо газарые холо болгобоб» гэбэ. Хожомынь Каппелиин сэрэг энээрүү ходо гаража, Сагса багта байлдаан болоһон.

Молон-багша ламада мүргэдэггүй байгаа. Аша басаганиинь нэгэтэ энээн тушаа һурахадань: "Минии мүргэхэ лам Ара Халхада үгы, мүргэхэ ламамни Зүүн-урдаһаа ерэхэ. Хоршод-гэгээнэй ерэхэдэ, өөрөө гансааран тэргэ морёороо Эгэтын дасан ошожо мүргэһэн. Молон-багшын тэргэһээ буужа байхадань, Хоршод-гэгээн тэрэ дээдэ түрэлэй хүн байна, харгы гаргагты гэжэ ерүүлээд, хоюулан золгоходоо, эбэр-эбэрээрээ тулгажа байгаа гэхэ. 

Эгэтын дасанһаа бусаха замдань нэгэ шара нохой морииень дахуулжа ябаа, нютагаа хүрэмсөөрнь харагдахаяа болишоһон гэхэ.

Молон-багшын хүбүүн Жэгмэд Иисэнгын зоной уряалаар Алтанай обоодо нэгэ ехэ юумэнтэй тэмсэлдэһээр, хоюулан хосорһон гэдэг. Тиишэ ошохынь урда тээ Молон-багша хүбүүгээ хориһон, тиин зоной дуулгажа ерэхэдэ, орон дээрээ буруу хаража хэбтээд: «Би мэдэжэ байнаб, нэгэ улаан буха, минии хүбүүн хоёр «пурд» гэшоо гэжэ хэлэбэ.

Энэ жэл тэрэ Һалхитын һаарамба Жэгмэд Молоной ламын нэрые мүнхэлһэн субарга Һалхита гэжэ газарта, Тура хадын үбэртэ нютагай хүбүүн Согто Цыренжаповай хүсөөр бодхоогдоо. Тэрэнэй элинсэгүүд Турадаа мүргэжэ, Һалхитадаа зуһадаг байһан.
Молон-багша нүгшэхэ үдэрөө мэдэжэ байһан: «зунай эхин һарын гурбан шэнэдэ би тагаалал болохоб, долоон шэнэдэ хүдөө табихат, тиихэдээ морин хаана шээнэб, тэндээл табихат» гээ. Буянгынь бүтээжэ хүдөө табихадаа, үгэ соонь, мориной шээһэн газарта хуурсагынь табяа. Тэрэ шарилынь табиһан газарынь Молон-хүнды гэжэ нэршэһэн. Үбгэд хүгшэдэй хэлэһээр, хожомынь үхибүүд хони малаа адуулжа ябахадаа, Молон-багшын хуурсагай хабтагай дээрэ нюсэгэн хүлнүүдээ табижа дулаасуулдаг байһан. Молон-багшын субарга мүнөө Үльдэргын сээнтэртэ табигданхай. Энэ хэрэгые манай нютагай бэлигтэй хүбүүн, мэдээжэ врач, медицинын эрдэмэй кандидат Аюр Базарович Раднаев ударидажа, 1990-ээд онуудаар бүтээлгэһэн юм.

Нютагай ударидагшадай хүсөөр бодоһон арадай музей соо Молон-багшын хэтэ сахюур, бүйлөөһэн модон эшэтэй магардаан хутагань зоной гайхал болон байдаг. Тэрэ эшыень Марба үбгэжөөл бүтээһэн. Марба хэм бэ гэбэл, Молоной Сэбэг хүбүүнһээ гараһан Санжаал ашань хори гаратайдаа Сэдэб гэжэ хүндэ хадамда гараад, Шойсороной Дамбатан гэжэ айлһаа Марба хүбүүень үргэжэ абаһан юм. мүн Молон-багшын айхабтар томо, малгайн шэнээн гэхээр хэтэ сахюур, бухалай тухай гэхээр мүнгэн зүлгүүртэй гааһан, хусын бүтүү хууха алшуур, мүнгэн зүлгүүртэй хулхибша, шэмхүүр, ухашалуур мэтыень Буряадай музейдэ Жалсан Жабон гэжэ суутай багша 1945 ондо асаржа тушааһан гэдэг. Хожомынь хэтэ сахюур, магардаан хутагыень Жамбал Доржиевич Сампилон Үльдэргынгээ музейдэ асаржа табиһан. Молон-багшамнай баатар томо бэетэй байһыень эдэ нэрлэгдэгшэ эд хогшолынь гэршэлнэ гээшэ. 20-30-аад наһандаа багжагар шиираг, зоригтой бүхэриг хүбүүн ябажа, Анаа дасанайнгаашье барилгада хабаадалсаһан, Баргажан гол руушье хазаар морёор дабхюулан ошоод, бурхан шажаншье нэбтэрүүлһэн байна гээшэл. Хожомой сагта Үльдэргэ нютагтаа түрэлөө урилжа, бусажа ерэхэб гэһыень, нютагайнь зон хүлеэдэг, мүнөө-мүнөө түрөөдшье байһыень хэн мэдэхэб даа.❚