Батуунай үбгэнэй шухаг энжэ

1996 ондо нагасынгаа аша басагые Зэдэ хүргэхэдөө, хүбүүнэй талаһаа худын түрүүгэй үреэл хэлэхэдэ, шагнажа ханахаар бэшэ һэн. Хара костюмтай, хэрмэн маряатай, саб гэмэ үбгэн зоной урда гараад, одоо тогтон торонгүй, уран үгөөр һолонготуулһан үреэлэй аадар адхаруулжа мэдээ! Энэ ондоохон хүмнай хэн гээшэб гэжэ асуухада, Зэдын суута Батуунай гэжэ мэдэхэ зон харюусаа бэлэй.


Энэ хүмнай Дашиев Бата-Мүнхэ Сынгежапович гэжэ нэрэ обогтой, хожомынь улам һонирхоходо, нээрээшье, эгээлэй юрын хүн бэшэ байгаа. Энэ хүнтэй танилсажа, нэгэ-хэды үгэ андалдаһанаа олзодо тоолохоор. Онсолон тэмдэглэбэл, үбгэн түрүүмнай дотороо үнгын эрдэнеэр толоржо ябаһан аад, тон даруу, соморхоноор бэеэ абан ябадаг гүн ухаатай хүнэй шэнжэтэй һэн. 


Тэрэ Дээдэ-Тори нютагта Сынгэжаб Дудаари Дашиевтанай гэр бүлэдэ хоёрдохи үринь боложо, 1929 ондо түрэһэн. Эхин класс нютагтаа дүүргээд, Доодо-Бургалтайн 7 классай һургуулида орожо түгэсхөө. Дайнай үеын хүбүүн арбаад наһандаа хүсэд хүн болонхой, ажал хүдэлмэри алинииншье хэжэ шадаха ябаһан бэзэ. Долоон класс дүүргэһэнэй удаа хүбүүн Юрөөгэй хүдөө ажахын жэлэй һургуулида һуралсажа, зоотехник мэргэжэлтэй болоо. Тиин аяар дүрбэн жэлэй туршада сэрэгэй албанда ябажа ерэһэн байна. Уялгата албаяа түгэсхөөд, “Улаан Тори” колхоздоо тоо бүридхэгшээр хүдэлжэ байтарнь, нютагай ноёд зүбшэжэ, гартаа дүйтэй, һүбэлгэн залуу хүбүүе киномеханигай курсада эльгээбэ. 1963 онһоо нютагайнгаа зондо кино харуулдаг болоһоор, 26 жэлэй туршада энэл ажалдаа тон бэеэ үгэнги, харюусалгатай хүдэлжэ гараа. Гансал колхозой сээнтэрэй клуб соо кинолентэ эрьюулээд дүүрэхэ бэшэ, мүн зайн галгүй малшадай үбэлжөөн, зуһалангуудаар, дүтын жаахан тосхонгуудаар эсэшэ сусашагүй ябажа, хүн зоноо баясуулжа, сэнгүүлжэ ябаал даа. Иигэжэ оролдосо үүсхэлтэйгээр, сэхэ сэбэрээр хүдэлһэнэй түлөө 1981 ондо “Буряадай АССР-эй соёлой габьяата ажалшан” гэһэн нэрэ зэргэдэ хүртэбэ. 1984 ондо СССР-эй киноматографиин отличник гэһэн үндэр солотой болоо. 1986 ондо Буряад уласай соёлой ажалшадай 5-дугаар съездын түлөөлэгшөөр һунгагдаа.


Оюун бэлигэй һабаһаа элбэгээр хүртэһэн Бата-Мүнхэ Сынгежапович анханһаа уралхуу, миин гараа дэлгээд һуухагүй, юушье һаань дархалжал, бүтээжэл байха. Илангаяа, үндэһэтэнэй хүгжэмэй наадхуур, зэмсэгүүдые
урлан бүтээдэг байһаниинь онсо магтаалтай зүйл гээшэ. Суур, сууха хуур, лимбэ мэтэнүүдые уран наряар бүтээжэ, өөрөө наадажа, хүүгэдые һургажа ябаһандань ехэтэ баясамаар. Юуб гэбэл, оршон сагта суур, сууха хуур гээшэ олдошогүй зүйл болоод, тиимэһээ үни хойшоо гаран мартагдажа, тэдэниие хэхэ, дархалха хүнүүд олдохоёо болинхой шахуу байгаа.


Үндэһэн буряад хүгжэмэй зэмсэгүүдтэ хари хэлэнэй багша мэргэжэлтэй, хүгжэмэй зэмсэгүүдые шэнжэлэгшэ Виндарья Ринчиновна Доржиева-Кимэй анхаралаа хандуулжа, тэдэниие һэргээн бусаахын тула үнэн зүрхэнһөө оролдоо. 2009 оной декабриин 2-һоо Баттүвшэн Балданцырентэй сугтаа энэ түлэб дээрэ хүдэлхэ, заабол бэелүүлхэ тухай хэлсээ.Тиин урид хуураа дархалха хүниие олохо хэрэгтэй байгаа. Мэдээжэ дархан Очиржаб Доржиевич Жамбаловта дурадхахадань, түрүүшээр тон эхэ хуурай олдохо байһанда һэжэг түрэбэшье, туршаха зүбшөөлөө үгөө. Хэжэ эхилхын урда ёһотой буряад дарханай хэһэн жэнхэни буряад суур, хуур харабал һайн бэлэй. Талаан боложо, Виндарья Ринчиновна Бата-Мүнхэ Сынгежапович тухай дуулаад, аша хүбүүн Алдартань үбгэн абынгаа сууха хуур асаржа харуулыш гэжэ гуйба. Асархадань, музейдэ байһан хуурайнь утаһа, хүбшэргэй таһаранхай, зүгөөр сууха бүреэһэтэй бэень бүтэн үлэнхэй һэн. Харин суурынь һайнаараа, мэргэжэлтэдэй шалгахада, гайхамшаг абяаниинь тэрэ зандаа. Тиин мэргэжэлтэ багша Баяр Ринчинович Бодиевта хуурынь заһуулаад, Виндарья Ринчиновна үбгэн дарханай
ажаһуудаг Зэдын аймагай Дээдэ-Тори тээшэ Эрдэм Дамбаевич нүхэртэеэ зорибо. 


82-той үбгэн хэбтэри болонхой байбашье, юундэ ерэһыень мэдэхэдээ, заһагдаһан сууха хуураа гартаа абахадаа, одоо ехээр уяраа, баясаа гэхэ. Хэрэгымни дамжуулха зон ерэбэ гэжэ сэдьхэлээшье ханаба ха юм. Хуурынь жэл тухай шэнжэлэн хараһанай удаа һажаалган, адляар хэдэг болоо. Тиимэ хуур, суур дүтэ нааша хаанашье үгы болоһон байгаа. Малай хатааһан суухаар бүреэтэй буряад сууха хуур монгол хуурһаа түрүүн бии болоһон юм байна. Сууха бэшэ, модон бүридэһэтэй хуурнууд һүүлэй үеын гэжэ мэдэхээр, буряад сууха хуурай абяанииньшье ондоохон, тон урданай аянгатай. Б-М. Дашиевтай уулзаһан тухайгаа В.Р. Доржиева-Кимэй 2011 оной “Информполис” һониндо иигэжэ бэшээ: “Бата-Мүнхэ Сынгежапович тухай анхан Л.Д.Дашиевагай шэнжэлгын статья сооһоо мэдэхэ болооб. Гэрэл зураг харахадаа, мүнөө үедэ хаанашье харагдаа, үзэгдөөгүй суур хаража, ехэтэ баярлааб. Суураар наадагшаншье нюдэндэ дулаахан, зосооһоо гэрэлтэһэн шарайтай хүн байба. Энэ хүмнай суур, хуур дархалдаг, мүн суута дуушан Алдар Дашиевай үбгэн аба байба. Алдарай бэлиг эндэһээл эхитэй гэжэ ойлгооб. Иимэ олдошогүй шухаг хүнтэй уулзажа хөөрэлдэһэйб гэжэ ехэтэ хүсэлөөд, Эрдэм нүхэртэеэ 282 модоной зайда байһан нютагынь хүрэжэ ерээбди. 2011 оной ноябрь һарын хүлеэгдээгүй дулаахан үдэр һэн.


Валентина Гомбоевна – Алдар Дашиевай эжынь бидэниие халуун сайгаар угтан абажа, хадам абатаяа уулзуулаа. Дарханай байдаг дулаахан зохид байрадань олон ашанартань хүргүүлэн ерэбэбди. Юундэшьеб, тэрэ хүн гансата үнинэй танил мэтэ үзэгдөө. Үбгэжөөлшье уулзахаяа мэдэһэн шэнги һэн. Ехэл һайханаар танилсан, буряад зоной заншал соо золгообди. Ерэһэн ушараа хэлсэһээр, үгэ нэгэтэй болоходоо, үбгэжөөл оло дахин дабтаа: “Хуур ба шинии нэрэ хоёр яаһан урданай гээшэб даа”, - гэжэ. (Виндарья гэжэ нэрэ суута поэд Дондог Улзытуев уран зохёолшо Ким Цыденов нүхэрэйнгээ басагатай болоходо дурадхаа юм – авт.) Хөөрэлдэһөөр, дурсаһаар байтараа, үбгэжөөл гартаа суураа абажа, өөрынгөө дуратай “Сайхан голой эрьедэ” дуугаа таталуулаа. Ехэл дулаан, мартагдашагүй уулзалга болоо бэлэй. Суур одоо гайхамшаг абяатай, үни холын сагуудай дундаршагүй гуниглалай аянгатай.


Бата-Мүнхэ Сынгежаповичай хүгжэмтэ наадхуур хэжэ эхилхэдэнь, олон жэлдэ дайнда ябажа ерэһэн Тобоо ахань һургаһан ха. Харин хүнүүдые аргалха бэлигынь түрэһэн эсэгэһээнь дамжан ерээ. Юрэдөөл, уг гарбалдань бэлигэй һабаһаа хүртэгшэд олон. Лубсан-Дэмчиг абгань алта мүнгөөр дархалдаг тусгаар нарин дархан, Мария Сынгежаповна эгэшэнь 30 гаран жэлдэ оперо ба баледэй театрта эрхим бэрхэ декоратор-бутафор ябаһан. Бата-Мүнхэ Сынгежаповичай 5 хүбүүд, 2 басагадынь бултадаа гартаа дүйтэй, урашуул, наришуул юм. Алдар Дашиев ашань суур, лимбээр наадажа, аялга һайхан дуунуудаараа арад түмэнөө баясуулжа ябана.



300 жэлэй урда буряад зоной Ород гүрэндэ хамжаһан ойгоор дашарамдуулан Б-М. Дашиевай хэһэн ород буряад хоёрой гар барилсан, бата холбоо гэршэлһэн барималынь Петропавловкын музейдэ байдаг”. Бата-Мүнхэ үбгэн хүгжэмэй наадхуур дархалхаһаа гадна, аргагүй һайхан уран зурагуудые бүтээжэ ябаа. Аймагай түб Петропавловкада тэрэ зурагуудайнь үзэсхэлэн нэгэнтэ бэшэ дэлгэгдэһэн байна. Энэ зурагууд дээрэнь домогоор баян нютагайнь байгаали, үзүүр хүбүүд, басагадтай арад зониинь, мал һүрэгүүд, урданай хубсаһан, угсаата арадай һайндэрнүүд, агнуури, үхибүүдэй наадан гэхэһээ эхилээд, ажабайдалай хамаг үйлэ хэрэгүүд мүнхэлэгдөө. Илангаяа, морин-эрдэниин жүһэ, элдэб янзын хүдэлсэ, харайса мэтэнь тодорхойгоор зурагдан, авторайнь һонирхол һэдэбые бүрин элишэлээ. Орос гүрэнэй хилын харуулша хасаг гарбалтай, мүн хүдөө талын нүүдэлшэн, малшан хүн байгаад, хүлэг галданда үлүүсэ дурлангүй яалайб даа. Уран нарин дархаша бэлигынь бүри холын түүхэтэ сагуудһаашье эхитэй байжа болоо.


Дуу хүгжэмдэ абьяастай Бата-Мүнхэ Сынгежапович юһэн хүндытэ Зэдэ голоо нилээн суурхуулһан “Дэбэсэнэм” гэжэ сартуулнуудай дуу хүгжэмтэ фольклорно ансамбль анхан байгуулалсаһан, үмдэхэ хубсаһа хунар, зүүдхэлэйнь эскиз өөрөө зуража, бүтээжэ ябаһан, хуур, суураа зэдэлгэн, наадануудтань хабаадалсаһаншье байна. Хубсаһа хунар зохёодог зон модельер гэгдэнэ ха юм, тиимэһээ Бата-Мүнхэ Сынгежапович найжалһан ансамблиингаа модельер байгаа бэшэ гү? Ородой ябаган үгэ “и швец, и жнец, и на дуде игрец” гээшэ одоо манай геройдо дүтэрхүү хабаатай гэбэшье, удхань бүри гүнзэгы.
 
 
Дархаша, дууша, үреэлшэ Бата-Мүнхэ Сынгежаповичай үшөө нэгэ талынь хаража үзэбэл, тэрэ одоо Отошо бурханһаа үршөөлтэй хүн ябаал даа. Угай улаан шуһаар дамжан ерэһэн эмшэлхын убдисаараа адислажа, үлеэжэ, шадаха соогоо бузар баршадһаа, элдэб үбшэнһөө олон зониие гэтэлгээ. Илангаяа, арһанай үбшэ – экземэ, яра шарха түргөөр эдэгээдэг байһан хадань ганса Зэдын аймагһаа бэшэ, хаа-хаанаһаа ядарагшад ерэдэг байһан. Хорёо соонь бурхадаа тахидаг гэр бии, үүдэндэнь модоор хэһэн Сагаан үбгэн зоной туһада эрхиеэ татана, гунгарбаагайнь урда гэрэй эзэнэй дархалһан һүртэй гоё морин-эрдэни зогсоно. 


Иимэ бэлигтэй, арад зондоо аша туһатай зомнай эрдэни-зэндэмэниһээ үлүү сэнтэй байнал даа.


Бата-Мүнхэ Сынгежаповичай суур, сууха хуур дархалжа һураагүй һаань, тэрээнээрээ наадажа, хадагалжа ябаагүй һаань, одоо ёһотой жэнхэни буряад хүгжэмэй зэмсэг-наадхуурнууднай түүхын зузаан элһэн соо хосорон шэнгэхэ һэн. Мүн тэрэ урданай аянгата зэмсэгүүдые һэргээхэ, бусааха, тэдэниие шэнээр дархалха, шэнээр абяаень зондоо дуулгаха хүнүүдэй үгыл һаань, бусалтагүй дүүрэхэл һэн бэзэ. Яагаашье бэрхэ хэрэгынь дамжуулха, залгуулан абаха зоной бии болотор, алтан гартай дархамнай үхибүүдэйнгээ ямба дээрэ үндэр наһа наһалжа ябаа гээшэб, одоо оройн бурхад, сахюусад хараа!


Бата-Мүнхэ Сынгежапович Дашиев – зэрэлгээтэ Зэдын бэльгүүн убдистай эмшэн, уран зурааша, барималша, нарин дархан наһанай олон мундаргануудые дабажа, уран тэнгэридээ мордотороо, 7 эрхим, бэлиг түгэс хүүгэдые, золтой, зоригтой аша зээнэрые, Алдар дууша ашые, дээдэ тэнгэриһээ заяатай суур, сууха хуурые Газар дээрэ орхижо, буряад арадтаа хоморой шухаг энжэ үршөөһэн бүрин түгэс габьяатайл!Ум сайн амгалан болтогой!

Гэрэл зурагууд Виндарья Доржиева-Кимэй хубиин архивһаа