Төөлэй тогтоолго

Айлшан төөлэйтэй табагыень тогтоогоод, үреэлээр харюу хэлэхэ зэргэтэй. 

Төөлэй тогтоолгын гуримууд: 
1. Зүүн гар дээрээ табиха. 
2. Баруун гараараа духа дээрэхи гурбалжаниие хуу татажа абаад ара тээшэнь үргэхэ. 
3. Шэхэн дорохи заhалыень абажа, ама хүрэхэ. 
4. Төөлэйгөө нара зүб эрьюулжэ, хушуугаарнь табаг мэдүүлэгшэдэ үндэр хабhатайгаар залаха. 
5. Төөлэй залаадаhа абагша төөлэйнгөө уураг тархиие бултайлгаад, үндэр хабhатайгаар худын түрүүдэ бусаажа бариха. 
6. Худын түрүү хабhаарнь үлгэжэ, уураг тархиhаа ама хүрөөд, төөлэйгөө доошонь дамжуулна. Уураг тархиhаань ама хүрэхэдөө, эдеэ голожо болохогүй гэhэн удхатай. 

Төөлэй залаhан хүбүүн төөлэйн дуу бариха зэргэтэй. Б.Санжинай "Заяанай зам" гэжэ ном соо төөлэй бариhан хүбүүн иигэжэ дуулана гэжэ хэлэгдэнэ: 

"Унаган хүлэг мориёо 
Уяжа, барижа уная. 
Ушаралта айлшан, тандаа 
Урданай зугаа айладхая. 

Төөнтэйхэн хээрээрээ 
Түрын газар зориё. 
Түрын түшэмэл, тандаа 
Төөлэйн ая айладхая" 

Yльгэр соо төөлэй тухай иимэ үгэнүүдые олонобди: 

"Далайн шэнээн архи болобо, 
Дайдын шэнээн мяхан болобо. 
Орьёлмо ехэ мяхан, 
Урдама ехэ архи болобо. 
Хурим түрэ хүүежэ, 
Хонин төөлэй табижа, 
Хорзо архи аягалба. 
Адуун төөлэй табижа, 
Арза архи аягалба"

“Yбгэн Жэбжээнэй мэргэн”. Ц. Дон 


Адуун төөлэй хори буряад сооhоо гансал сагаантан уг бариха эрхэтэй байhан гэжэ багша Д.Халхаров тэмдэглэнэ. Адууhан төөлэй хонинойхидо адли аад, урал дээрэнь хоёр шойнжон, нарба дээгүүрнь hубарюулаад гурбан хэhэг сагаан тоhо няаха (энэ Ойхоной арбан гурбан ноёдто зорюулагдана). 

Худагын түрүүдэ ууса баридаг ёhо бии. Эрэ хүндэ сээжэ мяха,эхэнэр хүндэ ууса мяха табидаг гээшэ. Сээжын нэрэтэ мяхан: 2 дала, 2 адхаал, 2 үндэр хабhан, 2 үргэн. Уусын : 2 hүүжэ, 2 можо, 2 шагайта. Малай гэшхэдэг талыень айлшан тээшээ шэглүүлхэ хэрэгтэй. 

Үльдэргэ нютагай Yндэр ахайн түрын бэлэдхэл тухай хөөрөө эндэ танай анхаралда дурадхая: "Хонинойнгоо мяха үе үеэрнь hайнаар булгалжа эбдэхэ юм. Һүхөөр сабшажа огто болохогүй. Төөлэй, ууса, үбсүүн гурбан түрүү нэрэтэ мяхан. Саашань 2 дала, 2 адхаал, 2 hүүжэ, 2 шагайта, 2 можо, 2 харти, 2 үргэн. Хамта 17 болохо. Амаргал – хони алаhан хүнэй. Нюрган, хүзүүн, ханшар, hүүл, гуяын хара мяхан, гэдэhэ дотор, эльгэн зүрхэн бүгэдые 17 табаг соо тэгшээр хубаажа хээд, эгээл дээдэ таладань табагай түрүү нэрэтэ мяха табиха. Мяхан табаг заhагдаба гээшэл даа. Гурбан айлшадта нэгэ табаг табихадатнай, табин нэгэн айлшадта хүрэхэ. Зуун айлшадта хоёр хонин хэрэгтэй" (Ц. Номтоев). 

Төөлэй тухай урданай иимэ нэгэ hонин ушар "Дүхэриг" һонинhоо абтаба.  “Олон басагатай, ганса хүбүүтэй айл байhан юм. Хүбүүнэй hамга абахада, олон эгэшэ дүүнэрынь бэриеэ газаашалдаг байhан. Хүбүүн hамганhаа hалаба. Yдэр хоногууд үнгэржэ, үнөөхи хүбүүмнай дахин hамга абаха гэжэ шиидэбэ. Түрүүшынгээ бэридэ энэ айлай ямараар хандадаг байhые hайн мэдэхэ басаганай эсэгэ басагаяа хүргэжэ ерэбэ. Тэдэнэй урда хонин төөлэйн табигдахада, хоёр нюдыень, хоёр шэхыень түнхижэ эдибэ ха. Тиигээд үшөө нэгэ юумэ бэдэрhэн хэбэр үзүүлбэ гэхэ. Хүбүүнэй эсэгэ: 
– Та ёhо заншал мэдэхэгүй хүн юм гүт? – гэжэ асууба. 
– Би басагаяа хадамда үгэжэ байхадаа, мууе шагнаха шэхыень, мууе хараха нюдыень эдижэрхёод, мууе хэлэхэ хэлыень бэдэрнэлби даа, – гэбэ. 

Энэ харюугай удхые зүб ойлгоhон худанарынь шэнэ бэриеэ нэгэтэшье муушалаагүй, газаашалаагүй юм ха”. 

Д. Гармаевай, Ч. Хайдаповай гэрэл зурагууд