Худын түрүү, худагын түрүү

"Гол голой нохойн дуун ондо ондоо” гэжэ оньһон үгэ байдаг. Тэрээн шэнги газар газарай болон бусад яһатанай түрэ хуримай гурим журам бэе бэеһээ
онсо илгаатай байдаг гээшэ. Ушар тиимэһээ илангаяа холо газарһаа гү, али
бусад яһатантай худа ураг боложо байһан зоной дунда худа болон худагын
түрүүнүүдэй зүб мүрөөр ёһо журамаа сахижа, хурим түрэеэ хүтэлдэг тулань
үүргэ, харюусалгань аргагүй ехэ байдаг.

Худын, худагын түрүүе һунгахадаа, дүүрэн эрхэтэнтэй, элүүр энхэ, түрүүшын нүхэрһөө һалаагүй, олон үнэр үхибүүтэй, улаан хэлэтые урдаа оруулхагүй сэсэн бодолтой, мэргэн хурса үгэтэй, шог зугаатай бүгэдэ зонойнгоо гурим журамһаа гадна, хүбүүнэйнгээ гү, али басаганайнгаа уг гарбалыень һайн мэдэхэ, ёһотойл дипломат шэнжэтэй хүн дүтын зон сооһоо шэлэгдэдэг гээшэ. 

Иимэл шэнжэтэй худын болон худагын түрүүнүүдэй өөһэдынгөө талые дэмжэсэеэ буляалдаанда нэрэ түрэтэйгөөр илаһан тухай олон домогууд соо хэлсэгдэдэг.Тэдэнэй нэгые Д. Доржогутабай бэшэһэн байдаг: 
 «Нэгэтэ Хэжэнгэ нютагhаа Ага басага хүргэхэ гэжэ олон зон гарабад ха. Айралжан уулын оройдо угтамжа дээрэ хүбүүтэ тала Ага нютагаа магтажа, адуу мал олонтой баян бардам зон гээшэбди, худымнай түрүү ехэ хэлэрхүү хүн юм гэлсэбэ. 

Хэжэнгын худын түрүү тодожо абан: 
– Хүлэгэй унагые хүлэргэбэшье, дабагдахагүй уула гэжэ хомор юм. Хүнэй хүбүүд сэсэрхэбэшье, торохогүй ушар гэжэ хомор юм. Тураг ехэ хүн горхо үзэнгүй гуталаа hугалаагүй юм,тулама сэсэн хаан зарга шиидхэнгүй hэлмэ hугалаагүй юм – гээ hэн гэлсэхэ. 

Урагууд хүрэхэ газартаа хүрэжэ, түрэ дээрэ хоёр талын худанар үгэ андалдажа захалаа hэн ха. Хэжэнгын худада төөлэй табигдаба. Түрын ёhоор төөлэйень барижа залаад, иигэжэ үреэбэ гэхэ: 
Хонёор баян Хойто-Агадатнай 
Хотоймо ехэ үлзы хэшэг дэлгэрэг. 
Номгон даруу үхибүүд үдэжэ, 
Нангин шухаг номын хүрдэ эрьюулэг! 

Тиигээд хүбүүтэ худа иигэжэ hураба ха: 
– Хойто-Ага, Хойто-Хори гээд лэ хэр урданай холбоотой, худа урагай барисаатай зон гээшэбди. Тиигээд хэды хони малтай зониие баян гэлсэдэг гээшэбта? 
– Юрэдөөл, адууhа малаар олонтой зоноо адаг баян гэгшэбди. Гурбан хүбүүтэй, эрдэм бэлиг түгэлдэр айлаа эрхим баян гэгшэлди даа» - гэhэн харюу үгтэбэ. 

Тиигээд Хэжэнгын худа асууба ха: 
– Танай иишэ мэдэлшэн мэргэшүүл олон гэгшэ, шанга тарниша шабаран хүнтнай хаана нютагтай бэлэй? 
– Дуулаhамниш, дуулаал hэн хаб, эгээ мүнөө тэрэ нютагай гээд мэдэхэгүй байналби даа – гэбэ ха хүбүүтэ худа. 
– Шабартай харгыда ябаагүй, 
 Шабаран хүнтэй золгоогүй, 
 Буруугай бэлшээриhээ гараагүй, 
Бүргэдтэй мүнгэ тоолоогүй хүн та болоно гээшэ гүт – гэжэ басагата худа ёгтолбо». Эндэ хурдан хэлэтэй, хурса бодолтой худын түрүү тухай хэлэгдэнэ. Үшөө нэгэ худын түрүүе торгоһон тухай иимэ домог байдаг. 


“Урдань Хэжэнгын нэгэ нютагай басаганай талаһаа арсалдааша, заргашаараа холо ойгуур алдаршаһан Арабжуур лама худын түрүү болобо гэжэ дуулдаад, хүбүүтэ таладань худын түрүү боложо, тэрээнтэй үргэ амаараа тулаха хүн олдобогүй ха. 

Тиихэдэнь хабаата зонһоо бэшэ хадаа ямаршье харюусалгагүй нэгэ үбгэниие зон гуйжа, худын түрүүгэй һуури эзэлүүлбэ гэхэ. 

Орооһотой нэгэ амһарта тэрэ үбгэн урдаа табюулаад, элдэб бүдэй үртэһэнүүдые уяһан нэгэ залуухан сагдуул досоонь хадхаад, тэрээндээ аргагүй зальбарһан хэбэр үзүүлэн, үгэ дуугүй һууба гэнэ. 

Лама бурхандашье, онгон тэнгэридэшье хабаагүй юумэдэ - ганса буруухан юумэдэ шүтэжэ һууһан үбгэ хараад, Арабжуур лама һонирхобо ха: 
– Худа - аа, энэ урдатнай юун гээшэб? 
– Хилын һалхи халхалха, 
Хилар Арабжуурые гайхуулха 
Гэжэ хэгдэһэн юумэл даа, – гэжэ тэрэ үбгэнэй миһэрхэдэнь, Арабжуурынь (нээрээ хилар хүн байгаа) эшэһэндээ арсалдаа гаргангүй, түрэнь һайнаар бүтэшэһэн юм гэдэг. Сэсэн мэргэн үгэтэй худын түрүү ехэ хүндэтэйдэ тоологдодог байгаал даа.”