Басаганай хэшэг

Унтари заhаhанайнгаа hүүлдэ, забhарлалгын hүүлээр, басагата талын худагын түрүү хүн зондо “...унтарияа нэгэдэжэ, үгэеэ нэгэдэжэ, нэгэн болообди”, – гэжэ айладхана. “Мүнөө эдеэгээ нэгэдүүлжэ, нэгэн болоё,шэбэнэхэhээ нэгэ үгэтэй, шэмхэхэhээ нэгэ мяхатай болоё”, – гэжэ уряалаад, басаганай хэшэг стол дээрэ залуушуулаар табюулжа, сэржэмэйнгээ дээжые нэгэдүүлнэ. Тиигээд худагын түрүү хүн зондо иигэжэ хандана: 

Һарын hайнда, 
Yдэрэй үлзытэйдэ 
Yндэр дабаа дабажа, 
Уhанай утаhаа, газарай холоhоо 
Хазаартые хагсаажа, хүлэгые хүлэргэжэ, 
Yргэн ехэ хотыетнай тойрон буужа, 
Хуhан модон сэргэдэтнай мориёо уяжа, 
Бүхөөг сагаан ордондотнай 
Буужа ерэhэн хэрэгнай хадаа 
Yреэгээ морин болгохо, 
Yриеэ хүн болгохо гэhэн 
Манай нангин уялга гээшэ. 
Баатар хүбүүн сэрэгтэ, 
Басаган үри харида гэhэн ёhоор, 
Баабай, эжынь хотонhоо, 
Галта гуламтынь хажууhаа 
Хадам хариин газарта 
Хайрата Эржэн басагаяа, 
Хори зоной заншалаар, 
Хүргэжэ, үдэшэжэ ерэбэбди. 
Манай басаган хадаа 
Эхэ эсэгын үршөөлөөр үгтэhэн 
Эльгэ нимгэн абаритай, 
Дүрбэн тээшээ дүүрэн тэгшэ, 
Алишье тээшээ адли бэрхэ юм даа. 

Манай басаган хадаа хулгана жэлтэй, дүрбэн ногоон мэнгэтэй. Иимэ мэнгэтэй хүн түбhэн юумэндэ диилдэхэгүй, тэсэбэри хатуужалтай, оюун ухаатай гэhэн удхатай. Уг гарбалынь гэхэдэ, арбан нэгэн эсэгын мэнгэй хальбан отогой угтанай үри гээшэ. Нагаса угынь улаалзай хүбдүүд болоно. 

Хүрьгэн хүбүүн ундатай, хүүхэн хүн энжэтэй гэдэг ёhоор, бэриинтнай энжэ бэлэгтэй та бүгэдэниие танилсуулая: 

Дэлэнтэй ехэ үнеэдтэйнь, 
Дэлитэ ехэ адуутайнь, 
Хабтагай сагаан хонидтойнь, 
Хатуу, зөөлэн бараатайнь, 
Хамба торгон хубсаhатайнь, 
Халуухан сайгаа аягалха 
Аяга амhартатайнь, 
“Эхэнэр хүн тогоогоороо буян олодог”,
 – гэhэн заншалаар
 Тогоо торхотойнь, алта мүнгэтэйнь, 
Хэшэг бүлүүртэйнь 
Айл болохо газартань, 
Yндэр болохо нютагтань 
Бэрииетнай хүргэжэ үгэбэ гээшэбди. 
Хүбүүгээ айл болгожо, 
Хотоёо үргэдхэhэн 
Худа худагынартаа иигэжэ хандаха байнаб: 
Басагыемнай бэри гэнгүй, 
Басагамнай гэжэ hанажа ябыт даа. 
Мууень дараад, 
Һайнииень үргөөд ябахыетнай, 
Ураг худанараа 
Уян зүрхэнhөө гуйжа байнаб.


Басагаяа хүргэжэ ошоходоо, басаганай хэшэг гэжэ нэрэтэ мяхануудые абаашаха ёhотой. Басаганай хэшэгтэ ууса, үбсүүн, шагайта, үргэн, г.м. төөлэйhөө бэшэ арбан долоон хүндын мяхан орохо ёhотой. “Шагайтын мяхан шэнги шангахан ябаарай”, – гэжэ басагандаа хэлэдэг гээшэ. 

Бэриин хэшэг табилган дээрэ иигэжэ үреэдэг: 

Хүлэг, хүлэг морёороо 
Хүргүүлжэ мордоhон басаганаймнай, 
Хун сагаан хонёороо 
Хэшэглүүлжэ мордоhон басаганаймнай 
Асарhан эдеэнhээ ама хүрэгты. 
Арза хорзоhоомнай аягалан хүртэгты. 
Түмэн жэлдэ, түрын ёhоор, 
Тойрон ерэдэг түхэреэн хундагатай 
Сэржэмэй дээжэhээ арсаха аалта? 
Шард гэhэн мяханhаа, 
Шанаhан, болоhон зөөхэйhөө 
Ама хүрэгты. 
Бүүргэ бүгтэржэ ерэhэн эдеэмнай 
Бүгэдэ зоной хоол болог лэ. 
Хабтаhа халяама бэриимнай хэшэг 
Хурим түрын хэшэг болог лэ.

Хоца Намсараев бэриин хэшэг табилга тухай иигэжэ хэлэнэ: "Сагаан эдеэн табаг барихые мэдүүлэгдэhэнэй hүүлээр урагуудай нэгэ хүбүүн туулмагтай ээзгэй барижа, табагууд дээгүүр нэмэхэ зуураа: "Харюу хурим, юhэн тэбшэ!" – гэжэ ябаад хашхарна. Энэнь буужа ябаhан бэриин хүндэ гэhэн удхатай байгаа юм.