Арбанһаа дээшэ тоонууд

    11 – арба нэгэ тоо гэхэдэ, арба нэгэн эсэгэ хори буряад зон һанаанда ороно. Түүхэдэ хоёр һанамжанууд бии: нэгэ туужын удхаар Хоридой Мэргэн Хун шубуун хоёрһоо арба нэгэн эсэгэ бии болоо; хоёрдохи туужын удхаар Хоридой Мэргэн гурбан һамгатай байгаа гэдэг. Ехэ хатан Баргуджин гуаһаа Алан гуа басаган гараһан. Хоёрдохи хатан Нагаадайһаа найман хүбүүн, гурбадахи хатан Шаралдайһаа табан хүбүүн гараһан. Нэгэ иимэ һонин түрын заншал Л. Линховоин дурдана: “Нэгэ залуу хүбүүн хониной урда хүл ба гүсэтэй архи баряад, хүн бүхэнэй урда доро дохижо иигэжэ хэлэдэг байһан: “Нагадайн найман, Шаралдайн табан, хүл мяхан, хүхүүр архи” (Линховоин, 1972,19). Эндэ арбан нэгэн эсэгэ буряад зоноо дурдана гэжэ ойлгонобди. Түүхэ шэнжэлдэг эрдэмтэдэй үгөөр, Нагадайн найманай хоёрынь холо зөөһэн гэжэ тэмдэглэгдэнэ. Хори буряадай малгайн 11 хүшөөдэһэн 11 эсэгынхид гээшэбди гэһэн удхатай.

    12 – нангин тоо. Жэл соо һара дэлхэйе 12 дахи эрьедэг.

    13 тоо тэнгэриин бурхадта, орон дэлхэйдэ мүргэлтэй, үргэлтэй холбоотой тоо болоно. Арын 13 ноёд гэжэ хүн зон мүргэдэг.

    Онтохон туужанууд соо 13 тоо бар хүсэ, түргэн ухаа тэмдэглэнэ: 13 арга шадабари, 13 һүнэһэнэй байдаг газар г. м.

    Үльгэрлэбэл, 
    “Атай-Улаан тэнгэри 
    Алаг эреэн нюдэёо 
    Арбан гурба гүйлгэбэ”
      (Абай Гэсэр, 69). 
    “Арбан гурбан боолтотой 
    Агсар мүнгэн домбо” 
      (Абай Гэсэр, 89) 
    “Арбан гурбан абаяа 
    Альган дээрээ гүйлгэбэ” 
      (Абай Гэсэр, 69)

    Эндэ арга шадал, бүхэ байдал тэмдэглэгдэнэ гэжэ хэлэхэ һанан байна. 

    Сэсэг Ногоон абхайн ябадал 13 тоогоор тэмдэглэгдэнэ:
    “Алтан төөриг дайдын 
    Арбан гурбан сэсэгэй 
    Аляалдан даллан байһандал” 
      (Абай Гэсэр, 50).

    Архиин 13 жолоо гэһэн үгэ бии. Архи нүгэлэй эхэ һэн тула аяар арбаад гаран тоогоор гэмтэ ябадалынь тэмдэглэгдэнэ. Олон зоной һанамжа дуулажа, архиин жолоогой 13 тоо иимээр харанабди: 
    1. Архиин амтан эдеэ хоолой амтанһаа үлүү ехээр һанагдаха; 
    2. Хэлэ, ама, хэрүүл хэхэ; 
    3. Олон үгэтэй, шашаг болохо; 
    4. Худалаар хэлэхэ; 
    5. Һаахаруу, һайрхуу болохо; 
    6. Хүл хүнгэн боложо, харайлгаха; 
    7. Наншалдаа хэхэ г. м. гэмтэ ябадалда оруулха; 
    8. Хүнэй нюдэн тодоор юумэ танихаа болихо; 
    9. Бэеэ даажа ядан унаха; 
    10. Үнгэ шарай хүхэрхэ, зүдэрхэ; 
    11. Нангин юумэеэ мартажа, буруу һанал түрэхэ; 
    12. Һальхай һарьһан ябадал эрхилхэ; 
    13. Аюус тамада унаха.

    Эрдэмтэн С. Бардаханова архиин 13 жолоое үльгэрэй үндэһэн дээрэ бии болоо гээд, архи соо ороһон зүйлнүүдые нэрлэнэ: “мунхаг, тэнэг заанай шүлһэн; хорото могойн хэлэн; галзуу нохойн шүлһэн; үхээр эдигшэ шонын нюдэнэй сэсэгы; галзуу арсаланай сагаан тархи; хорото зүгын бал; юһэн бөөгэй яһанай сэмгэн; үхэһэн бэе; эмэ арагшайн умайн шуһан” (Бардаханова, 1982, 75).

    Олон арадай ёһо заншалда 13 тоо муу гэһэн удхатай юм. Харин буряад зондо арбан гурба дэмбэрэлтэй һайн тоо гэлсэдэг.


    17 тоо гэхэдэ, ёһо заншалда 17 түрүү мяхан гэһэн ойлгосо бии: төөлэй, үбсүүн, ууса, 2 дала, 2 адхаал, 2 һүүжэ, 2 шагайта, 2 можо, 2 харти, 2 үргэн. Дасанда урда сагта заатагүй тэгшэ 17 тоо ламанар байха зэргэтэй байгаа. “1 шэрээтэ, 1 соржо, 2 гэбгы (журам сахигшад), 2 жанзодба, 2 унзад, 2 нярба, 2 тахилша, 2 дуганша, 1 жама, 1 хубараг. Шэрээтэһээ бэшэн 17 тоо болохо зэргэтэй” (Фонд Р-1746. оп.1, д.18, с.10). Арбан долоо тооһоо дээшэ байжа болохо, доошоо байжа болохогүй гэлсэдэг. Харин эрдэмтэн А. Позднеев 40 тоогоор хизаарлана.

    18. 
    “Арбан найман аюус тамые сахигша, 
    Амитан бүхэнэй буян хилэнсэгы илгагша, аяа ехэ гэгээн тала баригсан 
    Аягуумшата Эрлиг хаандаа мүргэнэб”
    
    Энэ арбан табан бурханай магтаал соо 18 тоо таматай холбоотой. “Арбан найман янза тама байдаг ха: халуун, хүйтэн, доһолжо байха, халуун булад ама руугаа шудхуулжа байха, сабшуулха, хэршүүлхэ, шүдэрлэгдэхэ г. м. Эгээл шангань ошорто тама гэдэг. Архи тамхи эдидэгүүд, эхэ эсэгэеэ хараадаг, сохидог зон, худалаар хэлэдэг, хүниие хардадаг, ехээр мунхардаг, бэеэ сэнгүүлдэг зон тамада унадаг ха” (Намжилон, 1996, 34). Харин буряад бөө мүргэлэй тобшо толи соо 7 тама бии гэгдэнэ: “семь способов наказания провинившихся людей в загробном шаманистическом мире: 1 – хүйтэн тама (холодный ад); 2 – гал тама (огненный ад); 3 – дабирхай тама (дегтярный ад); 4 – бөөһэнэй тама (вшивый ад); 5 – сохын тама (жучий ад); 6 – могойн тама (змеиный ад); 7 – шоргоолзоной тама (муравьиный ад)” (Зомонов, 35).

    21. Хори нэгэн тоотой хори нэгэн Дара эхэнүүд холбоотой.

    “Дүрбэн нохойе үлдэшэгүй, дүшэ хүрэһые һургашагүй” гэдэг ёһоор, дүшэ хүрэһэн хүн түгэс болбосорһон хүн болоно. Айлай бэри ябаһан эхэнэрнүүд дүшэ хүрэхэдөө ёһотой гэрэй эзэн эхэнэр, газар абаһан эжы болоно гээшэ. “Дүшэ наһа наһалжа, бэри ябаһанаа ёһотой һамгажаал гээшэнь болобоб” (Ш-С. Бадлуев, 1968, 89). Эдэ үгэнүүдые Шираб-Сэнгэ Бадлуевай Дэнсэма Хандамые түрэһэн үдэртөө урижа ерэхэдээ, хэлэнэ. Н. Ангараевагай “Мүнхэ зулын үе саг” гэһэн ном соо иимэ мүрнүүдые олонобди: “Хүнэй дүшэ наһа гүйсэһэнэй удаа ерээдүйн түрэлэй хуби заяан тодорхойлогдоно” (Ангараева, 46). Энэ һанамжа эрдэмтэн Штоль батална: “Сорок, будучи связана с четвёркой, означает целостность и совокупность” (Штоль, 36).

    60. Жара тоо ута наһанай тэмдэг. Жаратай хүн тон хомор үхибүүтэй болодог һэн тула, үхибүүниинь Жарантай гэжэ нэрэ зүүдэг байһан, далатай эсэгэтэй үхибүүн Далантай гэжэ нэршэдэг байһан. Б. Санжинай “Заяанай зам” соо Залмын эсэгэ Жарантай гэжэ нэрэтэй байна.

    70. Дала тоотой “дала далан хүн эдихэ” гэһэн үгэ бии. Энэ үгэ удхатай, түүхэтэй юм. “Нэгэтэ ангуушанай дала шаража һуухадань, галайнь нүгөө тээ уб улаан нюдэтэй шүдхэр бии болоод, хомхойгоор дала гэтэн хаража һууба ха. Амиды гараха аргаяа бэдэрһэн ангуушан: “Ши маа, ши маа, һэлмэ жадаяа бү хангиргагты, далан хүн эдибэ гүт, хэндэ дутааб?” – гэбэ ха. Шолмос тиихэдэнь үгы болоо һэн. Энээнһээ хойшо дала далан хүн эдихэ гэһэн үгэ бии болоо гэлсэдэг” (Ж. Цыбиков). Манай информаторай үгэ дээрэ Ц. Жамсараногой үгэһэн мэдээсэл нэмэлтэ болгон оруулнабди: “По поверию монголов и бурят, лопатку нельзя есть одному. Иначе плохо будет. Ехали два человека: один старик, добрый; другой – молодой, прожорливый, злой. Ночевали в одном месте. Утром молодой убил коня старика, пришёл и сказал: “Твой конь издох”. “Не может быть” – отвечал старик. – “Мне семьдесять годов, до семидесяти лет ни разу не ел один лопатку. Не может быть, чтоб мой конь пал. Ступай, проверь. Пошёл тот и видит – его конь убит, а не старика. А молодой был прожорлив, всё один съедал лопатку. За это и поплатился конём” (Жамцарано, 2001, 186).

    100. Зуу тоо нэгэ тоо арьбижуулһан тоо болоно. “Зоболон зуун, зол нэгэн” гэдэг.

    108. Зуу найман тоо гэхэдэ, зуун найман тоотой эрхи һанаанда ороно. 108 эрхиин тоо 1 наран, 100 элшэнүүд, 7 түрэл гэгдэдэг. 108 тоо тухай эрдэмтэн Н. Жуковская иимэ һонин мэдээсэл үгэнэ. Шэдитэ гурбалжанай тоо: 1 ˟ 2 ˟ 2 ˟ 3 ˟ 3 ˟ 3 болоно. Хамтадаа 108 болоно.

    1 тэнгэри 
    2 2 наран һара 
    3 3 3 33 гал 3 түрэл 3 саг

    Зуу найман зулын гэрэл нүгшэһэн хүнэй харгы гэрэлтүүлнэ гэдэг. 108 ботитой Ганжуур тухай заатагүй эндэ хэлэлтэй. 108 тоо ехэнхидээ буддын шажанда нэбтэрэн ороһон байна.

    Мянга тоогой хүсөөр үльгэр туужа соо хүнэй онсо шэнжэ, хүсэ шадал, саг, газарай зай хэмжэгдэдэг. Атай Улаан тэнгэри “няд байса дуугаржа, мянган бугын дуу ниилүүлбэ” (Абай Гэсэр, 46).

    1000. Мянга тоотой ехэ һонин таабаринууд бии: 
    “Булган дахатай ябахадань, хэн гоё гэхэб даа, мянган сагаан адуутайшье һаань, хэн гоё гэхэб даа” (бороо) 
    “Мянга мянгаар милдаргаа, мянга түмөөрөө сүгсэргөө” (орооһо бусалгаха).

    Мянга тоо эгээл ехэ тоо гэжэ тоологдодогшье һаань, түмэ тоо өөрын онсо һуури эзэлнэ. Түмэ тоо ехэнхидээ саг тэмдэглэнэ.

    “Түлиһэн галтнай 
    Түмэн жэлдээ бү унтараг” 
    “Түрэл арадтаа 
    Туһатай байха 
    Һэшхэлгүй һаа, 
    Юунэй тулада 
    Түхэреэн түбидэ, 
    Түмэн үеые дамжажа, 
    Бугын дуун доро 
    Буряад эхэһээ түрөөбииб” 
      (Ц-Х. Дарибазарова, Сэлгеэ талын дуунууд, 30).

    Буряад зон зуу мянгые – бум, нэгэ миллиониие – сая, 100 миллиониие – доншуур гэдэг. Үдэр үдэрэйнгөө хэһэн нүгэл үдэр соонь арилгаха гэжэ доншуур тоотой маани хүн уншадаг. Урда сагта “жибаа” гэһэн тоо хэрэглэдэг байһан гэжэ Б. Барадин тэмдэглэнэ: “Хэдыш хүрэхэ һэн бэзэб, нэгэ жибаа маани амалбални, ямар байнаб гэжэ Сэнгэ баабай ламаһаа асууна” (Самандабадара//Байгал. – 1989. — № 4).