Юһэ тоо

    Монгол туургата арад зондо юһэ тоо нангин байһан гэжэ эрдэмтэд тэмдэглэнэ. “Түүхэтэ саг үедэ харьяата болоһоноо баталжа, 9 һүлдэ, 9 зүйлэй сагаан эдеэ үргэдэгые мэдэнэбди” (Цыбиков, 57 н.). “9-нэй тоо бэлгэ тэмдэгтэй байһан юм. Чингис хаанай ехэ һүлдэнь 9 зүйлһөө бүридэжэ, гол сагааниинь дундань байһан юм.” (Олядыкова, 57 н.).

    9 сагаан эдеэн гурбан янза хубаардаг: гурбан шэнгэн (айраг, тараг, аарсан); гурбан зөөлэн (тоһон, зөөхэй, үрмэн); гурбан хатуу (айрһан, ээзгэй, хурууд). 9 эрдэни гэжэ үнгэтэ шулуунуудые нэрлэдэг: алтан, мүнгэн, зэд, шүрэ, хуба, оюун, номин, тана, ган.

    Буряад арадта юһэ тоо үлзытэй, жаргал асардаг тоо гэжэ сэгнүүлдэг. “Үлзы жаргал, һайн юумэ хурылһан далгын табаг юһэн дабхар байха зэргэтэй. Үгышье һаа 3, 5, 7 тэгшэ бэшэ тоотой байха ёһо бии. Гурбан дабхар далгын табаг залуу зон гуша хүрэтэрөө баридаг. Табадахи дабхар таби наһа хүрэтэр зондо барюулха. Долоон дабхар далгын табаг буурал сагаан үбгэд хүгшэдтэ зорюулагдадаг. Юһэ тоотой далгын табаг юһэн тэнгэриин эзэдтэ зорюулагдаха ёһотой” (Ц-Д. Цыренова).

    Ёһо заншалда юһэ тоогоор элинсэгэймнай һургаал заабари тодорхойлогдоно. Эрын юһэн эрдэм эрэ хүнэй гүн ухаа хүсэ шадал элирхэйлдэг. Буда-Ханда Цырендоржиевагай “Хүн болохо багаһаа” гэһэн номһоо эрын юһэн эрдэм тухай мэдээсэл абтаба: “Агнууриин нюуса шадабари, нарин дарханай соло, эд эдлэлгэ, бүхэ барилдаан, номо годлёор харбалга, мэргэн эрдэни, мори һургалга, мүн мори урилдаха эрдэм, найман гүрэлөө ташуур минаа томолго, эдлэгдээгүй арһанай зүһэмөөр тушаа хэлгэ, һээр шааха эрдэм, түмэршэ дарханай эрдэм” (Цырендоржиева, 45 н.). Үе сагшье үнгэржэ, эрын юһэн эрдэмэй зариман хуушараа гэжэ тэмдэглэе. Эхэнэр хүнэй юһэн эрдэм гэжэ ойлгосо бии: “1- үнгэдэ сэбэр. 2- үйлэдэ уран. 3 – үридөө энхэргэн. 4 – ханидаа түшэгтэй. 5 – хадамдаа эльгэтэй, харида болгоомжотой. 6 – найрта дуутай. 7 – наһатанда үреэлтэй. 8 – нарата юртэмсэдэ буянтай. 9 – үетэндөө хүндэтэй” (Цырендоржиева, 45 н.). “Эритэ мэсэ сахилгаанһаа хурса байжа болохо, эхэнэр хүн эрэ хүнһөө хурса байжа болохо” гэһэн мэргэн үгэ дуулахадаа, эхэнэр хүнэй юһэн эрдэм түгэс шудалһан зоригтой, сэсэ мэргэн эхэнэрнүүд арад зон соомнай олон гэһэн найдабари түрэнэ.

    Аман зохёол дээрэ жэшээлэн юһэ болон ерэ тоое үзэжэ болоно.

    “Гэгээн шара модон 
    Гэшүүһэн бүридөө залаатай. 
    Гэсэрэй юһэн һалаа 
    Һалаа бүридөө дайтай” 
      (Абай Гэсэр, 20 н.) 

    “Ерэн хара һуршатай, 
    Елэн хара номотой” 
      (Монголдохи буряадуудай үльгэрнүүд, 56 н.)

    “Ерэн тэхын эбэрээр елэн байжа бүтээһэн елэн шара номо” (Намсараев, 3,259 н.).

    Эндэ юһэ, ерэ тоо зэр зэбсэгэй, эрэ хүнэй тэмдэг, һайн хэшэгтэй тоо гэжэ хэлэхэ хүсэл байна.

    Эсэстэнь дүн гаргажа хэлэхэдэ, юһэ тоо шанга тоо, хамаг зүйлэй эхин гэгдэнэ. “9 символизирует нивелирование старого, начало нового цикла” (Хундаева, 2000, 304 н.).