Гурба тоо

    Буряад зондо гурба тоо ажамидаралай нангин тоо болоно. Гурба тоо орон дэлхэйн гурбан хуби тэмдэглэнэ: тэнгэри, газар, уһан. Нэгэ үдэр гурба хубаагдадаг: үглөөгүүр, үдэр, үдэшэ. Хүн гурба тооһоо бүридэнэ: бэе, сэдьхэл, һүнэһэн. Хамаг юумые гурба дахин дабтаха ёһо бии. Бурханда мүргэхэдөө, эгээл багань гурба мүргэхэ ёһотой, гурба дахи хүрдэ эрьюулхэ, гурба дахи дасан гороолхо, сэржэм үргэхэдөө, гурба дахин сасаха: «Хүхэ тэнгэри амгалан байһай, хүрьһэтэ дэлхэй амгалан байһай, хүн түрэлтэн амгалан байһай» — гэжэ сэдьхэдэг. Юундэ эндэ гурба тоо эрхимлэнэб гэхэдэ, гурба тоо бүхы юумэндэ таарадаг бүрин түгэс байдалай тоо болоно.

    Гурба тоо юумэ арюудхалгын тэмдэг. Хэр угһаа хойшо амитан зон галаар юумэ арюудхадаг заншалтай гээшэ. Дабхар гурба тоо «33» галай тэмдэг болоно. Тиимэһээ гурба тоо гал тэмдэглэнэ гэжэ хэлэе. «Хүн бүхэндэ 3 Заяаша бии юм гэдэг: Гал Заяаша, Зол Заяаша, Эмэгэльжэ Заяаша. Гал Заяаша гал гуламтаяа һүнөөхэгүй гэһэн зорилготой. Зол Заяаша адуу мал үршөөдэг Заяаша. Эмэгэльжэ Заяаша үри хүүгэдэй Заяаша гэжэ зон этигэдэг» (Б. Дашиев).

    Гурба тоо жаргал, баяр заяаһан үлзытэй тоо. Эгээл хүндэтэй зондо төөлэй табиха заншал бии. Төөлэй табиха ёһо заншалда гурбан газар хүндэхэдөө, дэмы хүндэдэггүй, хуу удхатай байдаг. Шэхэнэйнь хойно хүндэхэдөө, танай шэхэн һонор байг лэ гэжэ үреэдэг. Нюдэн багта хүндэхэдөө, танай нюдэн хурса байг лэ гэдэг. Жабжа багтань хүндэхэдөө, шүдэн хурса байг лэ гэһэн удхатай. Гурба тоо баһа үлзытэй тоо гэжэ Н. Ангараева тэмдэглэнэ: «Үхибүүнэй арба найма наһатай болоходо, сэдьхэл соонь гурбан сэсэг, гурбан эрдэни бии болодог юм: 1 – Бурханда этигэл, гоё һайханда нигүүсэлдэ этигэл; 2 – зохёол байгуулгада шэглүүлэгдэһэн ажабайдалай зорилго; 3 – эрэлхэг зоримгой абари зан, инаг хайратадаа, өөрынгөө эжыдэ, эхэнэр хүн бүхэндэ гамтайхан хандалга» (Ангараева, 1996, 34).

    «Гомдолтой гараһан хүн гурба дахин тэхэрихэ юм» (Абай Гэсэр, 230). Гурбадахяа бусахадаа, гомдолоо мартажа, сэлмэдэг гэһэн удхатай үлзытэй һайн гурба тоо эндэ хэрэглэгдэнэ. 

    Гурба тоо, хоёр дабхар гурба тоо жаргалай тоо байхаһаа гадна, хүсэ шадал тэмдэглэнэ:
    «Гурбан һайхан хатадаараа, 
    Гушан гурбан баатартаяа, 
    Гурбан зуунхан хушуушадаараа, 
    Гурба мянган хяанараараа, 
    Үдэрэй гурбан садхалантай, 
    Жэлэй гурбан жаргалтай 
    Һуугаа гэһэниинь тэрэл даа» 
      (Абай Гэсэр, 525 н.).

    Гурбан хатад гурбан ондоо байдал харуулна. Нэгэдэхи хатан залуу наһанай нүхэр, гал гуламтын эзэн болоно. Хоёрдохи хатан угаа залгаха, гүрэн түрын хүтэлбэрилгэдэ хамһалсаха, гурбадахи хатан гурбан зөөлэнөөр нүхэрөө хангаха ёһотой. Гушан гурбан баатарнууд гушан гурбан ондо ондоо хаба шадалтай. Эдэнээ эзэндээ үгэхэдөө гушан гурба дахи шадалтай болгоно. 33 баатарнууд 33 дайдын Ехэ шадалтан гэгдэнэ. Эндэ үшөө иигэжэ нэмэхэ байнабди. Монголой дайда 3 газар хубаагдадаг: Ара Монголой 33 дайда, Үбэр Монголой 33 дайда, Зүүн Гарай 33 (Джунгариин) дайда. Хамтадаа 99 тоо бии болгоно. Гурбан зуунхан хушуушад, гурба мянган хяанар энэ 99 дайдын албатан зон болоно гэжэ һанагдана. Үдэрэй гурбан садхалантай гэхэдээ, урданай зон мүнөөнэй зондо адли үглөөнэй эдеэ, үдын эдеэ, үдэшын эдеэ баридаг байгаа гэжэ тайлбарилхаһаа бэшэ, ондоо тайлбари үгы. Жэлэй гурбан жаргал гэжэ, юун гээшэб гэхэдэ, иимэ байна: 
    1. Хабар болоходо, дулаан боложо, эдеэн дэлгэрхэ, мал түрэхэ нэгэ жаргал; 
    2. Зунай һайхан сагта адагуусан, малшье дулаасажа жаргадаг; 
    3. Намартаа байгаали сэсэглэжэ, эдеэшэхэ гурбадахи жаргал. 

    Гурба тоо юумэ хүндэлһэнэй тэмдэг. Энээн тухай Р. Эрдынеевай «Хүхэлдүүр Мэргэн» гэһэн үльгэр дээрэ жэшээлэн харая: 
    «Халзан Хүхэ морин 
    Хүхэлдүүр Мэргэниие 
    Гурба дахин тойрожо, 
    Гурба дахин заадажа, 
    Урдань ерэжэ 
    Гурба дахин хүльбэрбэ» 
      (Хүхэлдүүр Мэргэн).

    Гурба тойроходоо, нэгэдэхеэр эзэеэ хүндэлнэ; хоёрдохёор 3 үе саг тэмдэглэнэ (үнгэрһэн, мүнөө, ерээдүй сагта шамтаяа дахасалдажа ябахаб гэһэн удхатай). Морин эзэндээ һай һанахадаа, хүльбэрдэг, заададаг. Юундэ энэ үйлэ хэрэг гурба дахин дабтагдааб гэхэдэ, иимэ байна: нэгэдэхеэр эзэндээ һай һанана; хоёрдохёор бэедээ байһан баршад муугаа орхино; гурбадахяар гурба дахин хүсэтэй болоод эзэндээ бэеэ үгэнэб гэнэ.

    Гурба тоо сагай тэмдэг. Гурбан үдэр, гурбан һүни соо үльгэрэй баатарнууд ехэ болошонод.

    Гурба тоо орон дэлхэй оршон тойрон тэмдэглэнэ: гурбан голнууд, гурбан дабаан, гурбан тала гүбээнүүд. Гурба тоо бүхэ байра байдал тэмдэглэнэ: 
    «Гурбан дабхар амбаарай 
    Гурбан дабхар суурга мултараг, 
    Гурбан дабхар үүдэн онгойг» 
      (Мэньелтэ Мэргэн, 1984, 66 н.).

    Гурба тоо шанга, хүсэн түгэс гэһэн удхатай болоно. Жэшээнь, үльгэрэй хатан гурбан улаан зангилаа хүбүүндээ, харгыда гарахадань үгэнэ. Нэгэ, хоёр зангилаа гэһэндэ ороходоо, гурбан зангилаа хүсэтэй гэһэн удхатай болоно.

    Юртэмсын гурбан гэһэн таабаринуудай нэгэ хэдые дурдая: 
    «Гурбан эрдэни гэжэ юун бэ? 
    Холо газарые гаталха морин эрдэни, 
    Хари уласые ураг эльгэн болгоохо үхин эрдэни, 
    Хуурай газарые үтэгжүүлхэ хонин эрдэни». 
    «Гурбан бардам гэжэ юун бэ? 
    Мүнгэтэй хүн омог бардам, 
    Хүсэтэй хүн дунда бардам, 
    Эрдэмтэй хүн эрхим бардам». 
    «Гурбан муухай гэжэ юун бэ? 
    Хурьган малгайда шэгэбшэ муухай, 
    Хооһон эмээлдэ хударга муухай, 
    Хулһан ташуурта зангяа муухай».

    Эдэ юртэмсын гурбанай үүргэ хадаа, тааруу үгэ бэдэрэлгын хүсөөр ухаан бодол хүгжэхэ гэһэн хүсэлтэй. Шэнэ мэргэн үгын бии бололгын шалтагаан оюун ухаанһаа, юумэ ажаглаха эрдэмһээ дулдыдана.

    Гунга Чимитовай зохёолнууд соо һонирхомоор нэгэ шүлэг бии. «Нангин ташуур» гээд тэрэнээ гаршагланхай юм: 
    «Гурба, долоо, юһэ, 
    Гушан гурба гэхэдэ, түүхэ домог үльгэрнүүд, 
    Түрэ һанаанда ородог лэ. 
    Эрын гурбан хаба, 
    Энгидэйн гурбан эрьюулгэ, 
    Эсэгын гурбан даабари, 
    Эхын гурбан заабари. 
    Тоолон, тоолон баймаар, 
    Тобтой, аятай гурба тоо».

    Эндэһээ уламжалан хэлэхэдэ, гурба тоо ехэ олон юумэ, хүгжэлтэ, оюун ухаа, урид һанаа тэмдэглэнэ, гурба тоо олон болохо дэмбэрэлтэй. Нэгэ тооһоо хоёр тоо бии болохо, хоёрһоо гурба тоо, гурба бүхы тоонуудай эхин болоно. Гурба тоо шанга тоо, юундэб гэхэдэ, хубаахада голынь үлэнэ.