Нэгэ тоо

    Нэгэ тоо эрхим түгэс байдалай, нэгэдэлэй тэмдэг. Нэгэ бүхы юумэнэй шэнэ хубилалтын эхин. Нэгэ тоотой холбоотой ганса гэһэн үгэ бии. Харин ганса нэгэ хүниие тэмдэглэнэ. “Гансаһаа газар дүүрэхэ” гэдэг. Нэгэ тоо олон боложо түрэнэ. «Ураг эльгэн нэгэ холбоотой, уһан нэгэ холбоотой. Ой зандан модоной үндэһэн нэгэ холбоотой. Огторгойн нара, һара, һолонго нэгэ холбоотой» гэһэн үгэнүүд түмэн бодос нэгэ холбоотой гэжэ элирхэйлнэ. Эндэ нэгэ тоо олошоруулһан удхатай. 

    Нэгэ тоотой түрэлэй үгэнүүдые хаража үзэхэдэ һонин байна. Нэгэ – тоо; нэгэ – үдэр; нэгэтэ – нэгэ удаа; нэгэдэхи – дугаарлаһан тоо; нэгэдэмэл – хамтадхаһан удха; ганса – гансаараа; түрүүн – түрүүлхэ. Түрүүн гэһэн үгэ хүнтэй холбожо болохо. Худын түрүү, худагын түрүү, үбгэн түрүү, толгой түрүү, түрүүлэгшэ, түрэ дээрэ түрүүлхэ г.м. Эндэ түрүү гэһэн үгэ «нэгэдэхи» гэһэн удхатай. 

    Нэгэ тоогоор тодорхойлһон сэсэ мэргэн үгэнүүдые хаража үзэебди. Нэгэ тоо оньһон үгэнүүд соо иимэ юумэнэй бэлгэ тэмдэг болоно:

Юу тэмдэглэнэб?	Жэшээ
Эбтэй эетэй байдал	Үдэхэ малай зүһэ нэгэн, өөдэлхэ зоной үгэ нэгэн. Айл зоной ами нэгэн, түрэл зоной түһөө нэгэн.
Хамтадхаһан удха Нэгэдэл	Хүршэ зон зан нэгэтэй, база зон бариса нэгэтэй. Шэмхэхэһээ нэгэ мяхатай, шэбэнэхэһээ нэгэ үгэтэй.
Нэмэри	Дуһалһаа далай нэмэхэ, гансаһаа газар дүүрэхэ.
Зоригтой ябадал	Аймхай һаа арба үхэхэ, баатар һаа нэгэ үхэхэ.
Заабари, һургаал	Нэгэ шэмхээр сададаг, нэгэ үгөөр ойлгодог.
Үрэжэлгүй, үлзыгүй ушар	Ганса хүн хүн болохогүй.  Мүр ганса, мүргэл нэгэн.
Хорюул	Аманай алдууряар ашатын буян алдагдадаг юм гэдэг ёһоор олон үгэ олзогүй, ганса үгэ гарзагүй гэдэг. Нэгэ юумэ хүндэ үгэхэгүй, наһан соогоо ходо гансаараа ябаха тэмдэг

   
    Ганса гэһэн үгэ эндэ һөөргэдэһэн зүйлнүүдтэй юм байна. «Ганса хүн хүн болохогүй» гэдэгшье һаа, «гансаһаа газар дүүрэхэ» гэдэг байна. 

    Талын ганса модо отолжо болохогүй, юундэб гэхэдэ, тэрэ эзэтэй болоһон байжа болохо, сабшаха хюрөөдэхэ хорюултай. Энээн тухай иимэ үреэл үгэ бии юм:
    «Хүдөөгэй ганса модые хүндэн үгы ябаарай, 
    Хүнэй хайрата үриие хүндэлхэдэжэ ябаарай».

Нэгэн юум?


    — Нэгэн юум? 
    — Нэгэтэ үзэһэнөө танингүй яахабиб. 
    — Хоёр юум? 
    — Хоёр гараараа бариһан аад, юундэ алдахабиб. 
    — Гурбан юум? 
    — Гурбан һалаатай шүдэрөөр мори шүдэрлэхэдэ, 
    Хайшаа ошохо һэм. 
    — Дүрбэн юум? 
    — Дүрбэ-дүрбөөр модо ябталхада, дүрбэн ханата гэр 
    Бодонгүй яахаб. 
    — Табан юум? 
    — Табатай табан сараа гаргабал, «Тойота» машинада 
    Сохом һуухаб. 
    — Зургаан юум? 
    — Зургаан арба – жара наһаяа гүйсэбэл, засагай зургаанһаа 
    пенси үгтэхэ. 
    — Долоон юум? 
    — Долоон Үбгэдэй үрхэ дээрэ ерэхэдэ, үүр сайнгүй яахаб. 
    — Найман юум? 
    — Найман зүгтэй нарата дэлхэйдэ хүн зон хаанашье адли. 
    — Юһэн юум? 
    — Юртэмсэ дээрэ юһэн эрдэни байхал гээшэ. 
    — Арбан юум? 
    — Арбан сагаан буян, арбан хара нүгэл гээшые мэдэжэ ябаал һаа, һайн байха. 

  Цырен-Ханда Дарибазарова