Оролто үгэ

    Ажабайдалай ямаршье талые абаад үзэхэдэ, хуу тоогой хүсөөр бии болоһон болоно. Олон арадуудта, илангаяа энэдхэг, вавилон соёлдо тоо хадаа хамаг зүйлэй эхин гэнэ. Тоо манай оршон тойрониие ойлгохо тэмдэг, оршон тойронһоо бии болоо, хүн түрэлтэнэй хүгжэлтын үрэ дүн болоно. Тоогой түүхэ хараад үзэхэдэ, ехэнхидээ араб тоо бидэ мүнөө хэрэглэнэбди.

    1 тоо — хэмжэшэгүй юумэн гэһэн удхатай;
    2 тоо — таараха, таарахагүй зүйлнүүд;
    3 тоо – хоёрһоо гараһан үндэр гурба тоо хамаг юумэ ниилүүлхэ гэһэн үүргэтэй;
    4 тоо – шэнэ юумэ эрхилнэ.

    2, 3, 4 – газар, бодос, матери болоно. 5 – хүнэй тоо. 6, 7, 8, 9 – тэнгэри, огторгой, ухаан, сэдьхэл, агаар гэһэн удхатай болоно» (Штельцнер, 1998, 45-47 н.). Таба тоо хүнэй тоо гэһэн Штельцнерэй һанаа Х. Кэрлот гэршэлжэ байна: «5 – хүнэй бэеын тоо. Энэ хадаа 4 үе мүсэ, толгой болоно» (Кэрлот, 1994, 874 н.). Дүрбэ тоо шэнэ юумэ эрхилнэ гэһэн М. Штельцнерэй һанаае үльгэрэй үгэнүүд баталжа байна. «Абай Гэсэр» гэһэн үльгэр соо Хара-Зутан абгын аашые Түмэн-Жаргалан гурба дахин тэсэнэ. Харин дүрбэдэхи үдэртөө «... түрэһөөр тэнюун зүрхэниинь тэсэхэ барагаа таһарба: 
    Уржадэрэйхи хүүрыешни уймар һогтууда тоолоо һэм. 
    Үсэгэлдэрэйхи үгыешни үбгэдэй зугаада бодоо һэм. 
    Дүрбэдэхи үдэртөө дабтажа, 
    Үнэнтэ һанаһанаа хэлэбэш» (Абай Гэсэр, 334 н.) 
    – гэжэ Түмэнэй эрид шиидэнги ябадалай эхин дүрбэ тоогоор тэмдэглэгдэнэ. М. Штельцнер зургаа тоо хүнэй сэдьхэл һанаа зураглана гэнэ. Хитадта тэгшэ бэшэ, һарюу тоо тэнгэриһээ удхатай, һайн шэнжэтэй. Тэгшэ тоонууд газарай, муушаг удхатай. Буряад зондо баһа иимэрхүү ушар үзэгдэдэг, харин тэгшэ тоо һайн удхатай гэдэг.

    «Атай Улаан тэнгэри
    аали буусынь тойрожо,
    арбан гурба эрьебэ.
    Хото айлынь тойрожо,
    хорин гурба эрьебэ» (Абай Гэсэр, 43 н.).

    Эндэ тэгшэ бэшэ тоо тэнгэринэрэй ажабайдал тэмдэглэнэ. Атай Улаан тэнгэриин хүрин улаан буха, Хан-Хурмас тэнгэриин хүхэ соохор буха тэгшэ бэшэ тоогоор тэмдэглэгдэнэ: «Долоон үдэрэй шарайда, догтожо мүргэлдэн байба. Юһэн үдэрэй шарайда, дэгтэжэ тулалдан байба» (Абай Гэсэр, 45 н.). Тэгшэ бэшэ тоо манай дэлхэйн бэшэ гэһэн үшөө нэгэ баримта олобобди: «Юһэн тэнгэриин басагад юһэн хун шубууд боложо, долоо хоноод лэ нуурта ерэжэ сэнгэдэг» (Улигеры хори-бурят (Хори-буряадай үльгэр), 1988, 34 н.). Нүгшэһэн хүнэй 49 хоног, 7, 21 хоногууд сээртэй. Тэгшэ бэшэ тоо эндэ энэ юртэмсын бэшэ болоо гэһэн удхатай. Дүшэ юһэн хоногой дотор муу үйлэ хэрэгые үйлэдэхые зон сээрлэдэг, юундэб гэхэдэ, хүнэй һүнэһэн дүшэ юһэн хоног соо гэр хотоёо эрьежэ байдаг.

    «Тэгшэ бэшэ тоо эрэ хүнэй, тэгшэ тоо эхэнэрэй» (Р. Эрдэнийн). Эрэ хүн тэнгэриһээ удхатай гэһэн болоно. Бэри буулгахадаа, тэгшэ тоодо буулгадаг ёһо бии. Тэгшэ тоо газарай гэһэн удхатай хадань, бэри манай болоо гэһэн удхатай. Басагаяа хадамда үгэхэдөө тэгшэ бэшэ тоодо үгэхэ ёһо бии. «Хара мүргэлтэн эхэнэрые дундада юртэмсэ буюу Газарта хабаатай гээд, «хоёрой» тоодо багтаадаг байһан» (Маковский, 1996, 280 н.). Эндэһээ уламжалан хэлэбэл, буряад зон оршон тойрониие шэнжэлхэдээ, дээшээ тэгшэ бэшэ тоо, хажуу тээшээ тэгшэ тоо хэрэглэдэг байна гэнэбди. Гурбан дэлхэй, ерэ юһэн тэнгэри – дээшээ; найман ханатай гэр, найман хизаар, дүрбэн зүг – хажуу тээшээ. Яхад зон баһа тэгшэ тоо газарай, тэгшэ бэшэ тэнгэриин гэхэ байна. «Хэбтээгээр тодорхойлхонь тэгшэ тоогой, бодоогоор – һалгай тоогой шэнжэтэй юм» (Извекова, Числительные в олонхо (Олонхогой (яхад үльгэр) тоогой нэрэ) //ИЛИН. – 2001.-№3-4, 26-27 н.

    Тоогой хүсөөр байгаали шэнжэлэгдэнэ, шажан мүргэл, эрдэм соёл бии болон хүгжэнэ.