Байгаалиин шэнжэ

ҺАЙН ШЭНЖЭНҮҮД

    Хэр угһаа хойшо мал хаража ажамидардаг буряад зоной ажабайдал эхэ байгаалитаяа нягта холбоотой.

    Һалхинай шэнжэ: Хойто зүгһөө һалхилбал, бороо орохогүй, урдаһаа гү, баруун тээһээ һалхилбал, бороо орохо.

    Галай шэнжэ: Буряад айл бүхэн гал – айлшаниие зүгнэдэг гэжэ мэдэхэ. Галай согой түхэлөөр тарган айлшан гү, али туранхай гү гэжэ мэдэдэг. Айлшанаа эдеэлүүлээд (тоһо үргөөд), унтари үнэһөөр бэлдэжэ унтуулдаг. «Нэгэ муу һанаатай һамган пеэшэн соогоо сусал хараад, «Яаһан залхуутай айлшад гээшэб!» гэжэ сухалдаад, хабшагаараа хабшажа, хүнэгтэй уһа руу хэжэрхёо юм һэн гэдэг. Үглөөдэрынь, гэртээ айлшалжа ябаһан басаганиинь замдаа голой уһанда орожо үхөө гэһэн аймшагтай юумэн дулдаа. Иигэжэ гал заяаша хэһээһэн юм гэхэ. Гал заяашые дуугаржа шадаха, мэдэлшэ юм гэдэг. Үглөөгүүр дуугарбал муу ёро, үдэшэ — һайн юумэ, айлшаниие зүгнөө гэхэ» (Галданова, 1987, 23 н.). Галай ехээр таршаганаса носоходонь, галнай хөөрэлдэбэ, айлшад ерэхээ һанаа гэдэг.

МУУ ШЭНЖЭНҮҮД

    Бороогой шэнжэ: Бороо үдэһөө хойшо оробол, бүхэли һүниёо үргэлжэлдэг.

    Галай шэнжэ: Гал дээрээ уһа адхабал, ехэ нүгэл гэдэг. «Гуламтынгаа галые уһа адхажа унтараахань хүн, айлай ами наһые таһалдуулхатай адли гэжэ үзэдэг байгаа» (Галданова, 1997, 60 н.). Яхад зон баһа иимэ галтай холбоотой тэмдэгтэй байһан: "Хэрбээ унтажа байха үедэ гуламьын гал унтарбал, үри удамгүй болохо" (Якуты (Яхадууд), Кулаковский, 1979, 63 н.).