Сагаан үнгэ

    Буряад арад зондо сагаан үнгэ ехэ һайн гэһэн удхатай. Сагаан сэдьхэлтэй хүн, сагаалмар хүн, сагаан һанаатай хүн, сагаан мүртэй, сагаан харгытай хүн гэжэ һайн зантай хүниие нэрлэдэг. Бүхы юумэн сагаан юумэнэй хүсөөр байдаг юм гэжэ арад зон этигэдэг.

    Буряадууд мал ажал эрхилжэ ябадаг зон хадаа, һү сагаагаа эдеэнэй дээжэ гэжэ тоолодог. Аян замда ябаха хүнэй хойноһоо сагаан эдеэнэй дээжые үргэдэг. Хариин хүндэ хара уһа уулгахагүй гэжэ, «буряадууд айлшанаа хүндэлхэдөө, аба абаһаар сагаан эдеэ табидаг юм. Нэгэн гэбэл, аягатай һү асаржа табиха, үгы һаа айраг тараг дурадхаха. «Энэмнай манай эдеэнэй дээжэ байхаһаа гадна дэмбэрэлтэй эдеэн гэжэ тоологдодог байна» — гэжэ Африкан Бальбуровай «Зэдэлээтэ зэбэнүүд» гэжэ роман соо багша Дорондоев ород эмшэндэ ойлгуулна.

    Сагаан һарада Эхэ Байгаалимнай унтаһанаа һэринэ. Сагаан һара сагаан эдеэнэй нэрээр нэрлэгдэһэн һара бэшэ, харин хүйтэн үбэлэй үнгэрхэдэ, саг дулааржа һайжарха, юумэн хуу сагаарха, һайн саг наашаа болохо гэһэн найдалай хаһа юм.

    Арбан сагаан буян, Сагаан Дара Эхэ, Сагаан Үбгэн, Сагаан Шүхэртэ гэхэ мэтэ мэдэсэнүүд Буддын шажанда бии. Жаргал амгалан байдал үршөөһэн, түргэн туһатай Сагаан Дара Эхэ бурхан гэнэбди. Энээн тухай үльгэр соо иигэжэ бэшэгдэнэ:
    «Богдо Жангар хаанда 
    Сагаан Дара эхын хубилгаан 
    Сагаан һанаатай 
    Сагаан Дара-гуа 
    Сагаандайхан басагаяа үгэхэ болоно» 
    (Монголдохи буряадуудай үльгэрнүүд, 1998, 54)

    Сагаан Үбгэн уһанай, газарай, хадын сабдагуудые толгойлдог, гүрөөһэн, хандагай, сагаан хун шубуудаар бэеэ тойрууланхай байдаг. Мал олонтой байхые хүсэһэн зон энэ бурханда зальбардаг.

    Шүхэр дороо хамаг аюул, осолһоо зайсажа гаргадаг бурхан Сагаан Шүхэртэ болоно. Бурхан тэнгэри сагаан үнгэтэй холбоотой гэжэ иимэ нэгэ бэри болохоо байһан басаганда зорюулһан үреэл гэршэлнэ:
    «Олон сагаан бурхадаа 
    Орой дээрээ татан ерээрэй. 
    Мандама сагаан бурхадаа 
    Магнай дээрээ татан ерээрэй».

    Онтохонууд соо сагаан толгойтой, хуһан һорьботой хүн үгытэй ядуу зоной хамгаалагша боложо зураглагдадаг. Сагаан толгойтой болоорой гэһэн үреэл гүн ухаатай болоорой гэһэн удхатай.

    «Буурал толгой наһанай шэмэг 
    Буряад хубсаһан бэеын шэмэг» гэһэн оньһон үгые доро хэлэгдэһэн уряал баталжа байна.

    «Төө сагаан һахалтай, 
    Түбөө сагаан толгойтой, 
    Түрые толгойлжо һуугааша, 
    Үндэр ехэ түрэлтэ, 
    Үргэн ехэ үреэлтэ худа, 
    Тиимэ һарын тэдынэй үдэр, 
    Тиимэ гарагта басагаяа 
    Манайда хүргэжэ морилыт даа» 
    (Линховоин, 1990, 7)

    Мүн үльгэр соошье сагаан толгой сэсэн мэргэнэй тэмдэг гэгдэнэ. Абай Гэсэртэ Нюһата Нюргай гэжэ нэрэ «хун сагаан толгойтой, хулһан сагаан һорьботой борохон үбгэн» үгэнэ. Алишье арадые абаад үзэхэдэ, сагаан үнгэ үндэр наһанай тэмдэг болодог. «В татарском языке ак – белый; аксакал – почтенный человек» (Олядыкова, 1993, 57). Мүн буряад арад үндэр наһатай зониие сагаан үнгөөр тэмдэглэдэг байна:
    «Сагаан хүхэ моринтнай 
    Хяаг даахаяа болибо, 
    Сагаан үбгэн абатнай 
    Тараг барахаяа болибо» 
    (Балданжапов, 174)

    Хүнэй эхэ сагаан үнгэтэй сасуулагдана. Сагаан үнгые эхэ үнгэ гэдэг. Урданай буряад дуун соо иимэ мүрнүүдые олобобди:
    «Сагаан нуурай хойморто 
    Саһан хюруу унана. 
    Сагаахан толгойн оройдо 
    Сайхан номин эрдэни. 
    Сагаанхан сүүгээ хүхүүлэгшэ 
    Намхан эжы эрдэни»

    Арбан нэгэн эсэгэ хори буряад зон болон хонгоодор угсаатанай эхэ болохо Хун шубуун сагаан үнгэтэй.

    «Хун шубуун гарбалтай, 
    Хуһа модон сэргэтэй» ба 
    «Сагаан шубуун гарбалтай, 
    Сагдуул модон сэргэтэй» 
    — гэһэн үгөөр хори болон хонгоодор буряадууд өөрынгөө гарбал тухай хэлэдэг. Эсэгын түрэл баһа сагаан яһан түрэл гэгдэдэг.

    Урданай монгол хаашуулые сагаан яһатай хүн гэдэг байһан. Хара яһатай хүн гэжэ жиирэй хүниие хэлэдэг гэжэ монгол профессор Дулам тэмдэглэнэ.

    Зурхайн мэнгэ тухай хэлэбэл, нэгэ сагаан мэнгэ – эхын сагаан һүн шэнги арюухан, найман сагаан мэнгэ сэдьхэл хододоо арюун гэһэн удхатай.

    Хүниие хамгаалха һайн дэлгэтэй үйлэ сагаан үнгөөр «Абай Гэсэр» соо тодорхойлогдоно:
    «Сагаан ехэ һанаатай 
    Саргал ноён абга 
    Абай Гэсэр хүбүүгээ, 
    Аба ехэтэ хүйхэрөө 
    Сагаан эдеэгээр даллажа, 
    Сагаан гэртээ уриба» 
    (Абай Гэсэр, 157) 
    «Сагаан үүлэн харгытай 
    Сагаан эрлиг номотой 
    Сагаан ехэ һанаатай 
    Саргал ноён абга» 
    (Абай Гэсэр, 232). 

    Е. Хундаева Саргал гэһэн үгэ «оберегающий» гэжэ тайлбарилна.

    Сагаан сэдьхэлтэй, һайн тэнгэришүүл үльгэр соо баруун зүгтэ ажаһуудаг. Баруунай 55 тэнгэринэрэй нэрэнүүд: Оёор-Сагаан, Оёдол-Сагаан, Бударгы-Сагаан, Шударгы-Сагаан, Заяан-Сагаан, Бөөлүүр-Сагаан, Сайр-Сагаан гэхэ мэтэ. Эдэнэй аша туһаар дэлхэй дайда сэсэглэжэ, ногооржо, хүн зон бүхы амитад амгалан ажаһуудаг гэжэ эртэ урдын зон этигэдэг байһан. Баруун зүүн тэнгэринүүдэй тэгэндэ Сэгээн Сэбдэг тэнгэри ажаһуудаг. Энэ тэнгэри харашье, сагааншье бэшэ, харин сэгээн, ногоон, юумэндэ оролсохогүй, бэеэл абаад байдаг тэнгэри.

    Баһа «Абай Гэсэр» үльгэр соо «азарга сагаан булжамуур» хүнэй бэе эдэгээхэ гэһэн шэдитэй. Үргэлжэбэл, сагаан мүнгэн үнгэ оло дахин дурдагдажа, һайн, баян хэшэгтэй гэһэн үлзытэй болоно:
    «Тэнгэриин хүхэндэ тулама 
    Тэбхэр үргөөг бодхообо. 
    Огторгойн энгэртэ тулама 
    Ордон үргөөг бариба. 
    Газаа бэеын сардаба, 
    Сагаа мүнгөөр сардаба. 
    Досоо бэеынь сардаба, 
    Алта мүнгөөр сардаба. 
    Тохой мүнгэн тотоготой 
    Толо мүнгэн тоонотой, 
    Унагата гүүдэй урилдама, 
    Ухарай мүнгэн гэшхүүртэй. 
    Даагата гүүдэй урилдама, 
    Дабхар мүнгэн гэшхүүртэй» 
    (Абай Гэсэр, 172)

    Иимэ гэрнүүдые Гэсэр гурбан һайхан хатадтаа бэлэглэнэ. Бүхы һайн һайхан эдлэл зөөри Үльгэр соо мүнгэ алтаар зураглагдана. М. Намжилова үльгэр соо мүнгэн ямар янзаар харуулагдадаг бэ гэһэн һонин мэдээсэл үгэнэ: «бэжэр мүнгэн – узорчатое серебро, боржогор мүнгэн – ажурное серебро, боржо мүнгэн – чеканное серебро, даржаа мүнгэн – перламутровое серебро, сой мүнгэн – массивное серебро, субадай мүнгэн – жемчужное серебро, сула мүнгэн – сплошное серебро, томомол мүнгэн – плетёное серебро, тохой мүнгэн – изогнутое серебро, агса мүнгэн – разменное серебро» (Намжилова, 1997, 63).

    Урда сагта залуушуулда сагаан һэеы гэр баридаг заншалтай байһан. Энэ хадаа баяр жаргал хүсэһэн тэмдэг гэжэ ойлгонобди. Тэмээн Улаан хаан Мүнгэн Тэбэнэ басагандаа сагаан гэр энжэ болгожо үгэнэ:
    «Хурьган һэеы даруулжа 
    Хундаган сагаан гэр барюулжа 
    Хонин һэеы даруулжа 
    Хонгор сагаан ордон барюулжа …» 
    (Намсараев, 1988, н. 3, 57).

    Аза жаргалтай зондо сагаан хулганаан үзэгдэдэг. Сагаан могой харагдабал, баһа һайн. Ама сагаан хулгана тухай хэлэбэл, 12 жэлые энэ амитан ахалдаг. Эндэ сагаан үнгэ хадаа түрүүлһэн удха элирүүлнэ. «Хүхэлдүүр Мэргэн» гэһэн үльгэрэй хэһэг сагаан үнгые түрүүлнэ гэжэ баһа батална: «Шаргадаан хаанай адуунайнь ахалагша болохо ангигшан сагаан гүүн юм». Монгол сагай тоолоондо нэгэ сагые хулгана саг гэдэг. Буряад зондо хүн болон амита тоолоходоо, амаар түрүүлхэ ушар бии. Жэшээнь, ама сагаан хулгана. Сагаан аман – баян, зөөри, зөөшын тэмдэг гэһэн удхатай. «Ама сагаан атан тэмээн» тухай Богдо Жангар хаанай түүхэ соо хэлэгдэнэ. Буряад домогой дээжэ болохо Суутайн сагаан хулагшан сагаан унагатай. Мүн баһа монгол зон «цуутын цагаан гүү цуурай цагаан унагатайгаа мүн л сүрэг малын эх тэргүүний үхэл сэхлийн тухай уяран хайлан түүхийг үгүүлдэг» (Дулам, 2000, 72). Сагаан мори, сагаан хони орон дэлхэйдээ үргэдэг. Лусуудта сагаан ямаанай һү үргэдэг. «Сагаан хонин һайн, хара хурьгад гарабал, муу шэнжэтэй байһан. Бооханай буряадууд сагаан толботой мал, адууһа үлзытэй гэдэг. Үнгын буряадууд сагаан хулганаанай арһа хатаагаад, бэедээ һахюуһан шэнги абаад ябадаг. Юундэб гэхэдэ, сагаан хулганаан олзын түлхюур гэжэ тоологдодог байһан» (М. Хангалов). Сагаан тархитай бүргэд нангин гэлсэдэг «Из всех орлов именно белоголовые считались священными. Белоголового орла называли ехэ шубуун – «великая птица» (Галданова, 1981,63).

    Арадай аман зохёол соо сагаан үнгэтэй холбоотой иимэ һонин оньһон болон холбоо үгэнүүдые олонобди: «Үри түлбэрёорөө сагаан, өөхэн зузаагаараа сагаан» (ши ямараар хүндэ ханданабши, тиимээр шамда хүн хандаха гэһэн удхатай). Үндэгэн сагаан шарайтай гэжэ сэбэрхэн басагадые хэлэдэг: «Үндэгэн сагаан шарайтай, үнгэ зүһэ сэбэрхэн» гэжэ Арюухан Должодые Хоца Намсараев зураглана. Ехэ хүйтэн болоходонь, сагаан жабар буубa гэдэг. «Бодинсы Үбгэн» гэһэн рассказ соогоо Х. Намсараев иигэжэ бэшэнэ: «Үдэшын сагаан жабар манарна». Буряад хэлэндэ «гол сайлгаха» гэһэн үгэ бии. Энэмнай гэдэһээ үлдэжэ ябаһан хүниие эдеэлүүлхэ гэһэн удхатай. Сагаан тала – амгалан аюулгүй газар гэһэн тэмдэг болоно. Аюул осолһоо гараһан Хэедээр Мэргэн «табхайн сагаан талын дунда, нуурай эрье дээрэ һуужа байһанаа мэдэрбэ» (Улигеры хори-бурят, 1988, 32).

    Дархашуул сагаан хара гэжэ илгардаг. Сагаан дархан алта мүнгэн эдлэл урладаг, хара дархан түмэр түдэгөөр юумэ бүтээдэг гэжэ буряад зон хэлэдэг.

    Сагаан үнгэ ходо һайн шэнжэтэй бэшэ, харин зарим үйлэнүүдтэ муу тэмдэгтэй байна гэжэ «Абай Гэсэр» соохи иимэ үгэнүүд гэршэлнэ:
    «Талын сагаан хээрэдэ 
    Тарим сагаан хуһанда 
    Ошожо тогтон бууба. 
    Дайнай мүрөөр мүрлэжэ 
    Дангай харгы һэтэлбэ» 
    (Абай Гэсэр, 49).

    Сагаан хуһан тухай баргажан буряадай дунда иимэ домог бии юм: «Урда сагта сагаан шоогойн харагдахада, сагаан модоной амаргүй ехээр һалбархада, баргажан буряад зөөһэн юм» (Д. Намдаков). Эндэ сагаан үнгэ муу гэжэ хэлэгдэнэ. Эгээл энэ ушар тухай иимэ мэдээсэл олободи: «Когда в Баргузине начала расти берёза, — повествуется в легенде, — которая до того времени не росла, то баргуты, предчувствуя, что страной этой овладевает белый царь, и не желая сделаться его поданными, ушли в Монголию» (Баранникова, 1963, 46).

    Нүгшэһэн хүниие сагаан үнгэтэй бүдөөр оройдог заншал бии. Юундэ иимэб гэхэдэ, сагаан үнгэ хамаг юумэнэй эхин. Хүн нүгшэхэдөө, түрэл урилжа, ондоо түрэлэй эхи табина. Яһаа сайха гэһэн үгэ хадаа наһантаяа хахасаха гэһэн удхатай болоно.

    Айһан хүнэй шарай сагаан. Айһан хүн хүхэ сагаан болодог. Үшөө хубхигар сагаан болобо гэдэг. Сагаан үнгэ эндэ айһан сошоһоной тэмдэг болоно.

    Архи тухай иимэ таабаринууд бии:
    «Сагаан нуурай эрьедэ 
    Сахали шубуун һууна. 
    Мэндынь ошоод асуубал, 
    Мэдээгээ алдаһан янзатайб» 
    «Сагаан далайһаа хара далайда ороно. 
    Хара далайһаа хамаг зондо ороно. 
    Хамаг зон барандаа арбагай, дэрбэгэй болоно»

    Эндэ «мэдээгээ алдаха», «арбагай, дэрбэгэй болоно» гэһэн үгэнүүд архиие муу талаһаань харуулна.