Оюун бэлигэй уран жэгүүр

Жэшээнь, «Абай Гэсэр» үльгэр мянган жэлhээ үлүү холын түүхэтэй гээд эрдэмтэд тодорхойлно. Мянга гаран жэлэй туршада арад түмэниие зоригжуулhан, hүр hүлдыень үргэжэ, оюун бэлигэйнь уран жэгүүр болоhон гайхамшаг зохёолой 9 hалаае дууhан түүрээхын тула 9 hүни хэрэгтэй байгаа бшуу. 

Эрхүүгэй гүрэнэй университедэй оюутан байха үедөө бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ солото эрдэмтэн Надежда Осиповна Шаракшиновагай шабинарай зэргэдэ ябаhанаа энэ наhанайнгаа аза талаан гэжэ сэгнэдэгби. Багшамнай бидэнэртэй танилсахадаа, ямар нютагай байhыемнай hуража абадаг hэн. Тэды ондо танай нютагаар ябагдаа hэн, тиимэ үльгэршэ, домогшо зонтой уулзажа, hонин зохёолнуудые бэшэжэ абаа hэмди гэжэ хөөрэдэг байгаа.

Түнхэнэй Туран нютагай ангуушан Цыдып Дугарович Хараевhаа бэшэжэ абаhан урданай ангуушадай иимэ нэгэ заншал тухай хөөрэhыень мартадаггүйб. Урдандаа ангуушад олзотой агнажа ерэхын тула хүбшэдэ гарахаhаань урид заабол үльгэр түүрээлгэ шагнадаг байгаа. 50-60 хүн зэгэтэ аба хэхэеэ суглараад, үдэшэндөө үльгэр шагнажа хонодог бэлэй. Урданай буряадууд Хангайн эзэниие үльгэрэй үгөөр баясуулжа, аза талаан, олзо хурылан асарха үльгэрэй эди шэдидэ улаан зүрхэнhөө этигэдэг байгаа...



1906 ондо Ц.Жамцарано үльгэршэн М.Эмегеевhээ «Абай Гэсэр хүбүүн» гэжэ ехэ үльгэр бэшэжэ абаа hэн. Энэ үльгэрые Н.Шаракшинова ородшолжо хэблүүлhэн юм. Ц.Жамцарано 1903-1907 онуудта жэл бүри экспедицидэ гараhан байна. 1909-1910 онуудта Үбэр Монголой хошуунуудаар аяншалаа. Баян гэгшын фольклорно, этнографическа, лингвистическэ, археологическа болон бусад шэглэлэй материал, суглуулбари бүридхэжэ, Петербургын архивуудта, музейнүүдтэ оруулhан юм.



Буряад угсаатан сооhоо түрүүшын эрдэмэй доктор, СССР-эй Эрдэмэй Академиин түрүүшын гэшүүн-корреспондент болоhон Цыбен Жамцарано 1937 ондо хардалгада орожо тушаагдаад, 1942 ондо буудуулаа hэн. Олонхи шэнжэлгэнүүдынь хэблэгдээгүй үлэhэн. Жэшээнь, Үбэр Монголдо ошоhоной дүнгөөр, «Чингисэй шүтөөн Ордосто» гэhэн шэнжэлэл бүтээhэн байгаа. Эджэн-Хоро гэжэ газарта Хубилай хаанай үеhөө абан Чингисэй онгон тахигдажа байhан тухай бэшэhэн юм.

Энэ ажал соо агуу хаанда шүтэлгын ёhолол, онгонуудые тахиха урданай ёhо гурим тухай ехэ тодорхойгоор бэшэгдээ. Урда сагай монголой түүхэ дамжуулhан сударнууд — «Сагаан түүхэ», «Алтан дэбтэр» гэжэ номууд сооhоо абтаhан бөөгэй дурдалгануудые оршуулаад, энэ шэнжэлгэдээ ниитэлhэн байна. Ордосто болон Буряадта бөөнэрэй үргэл мүргэл хэхэ гурим ехэ адли гэжэ Ц.Жамцарано элирүүлээ hэн. Россида энэ ажалынь хэблэгдээгүй, 1961 ондо Баруун Германида нара хараhан юм.

Үнгэрhэн зуун жэлэй эхиндэ, тэрэ үедэ Петербургын университедэй оюутан Цыбен Жамцарано Россиин Эрдэмэй Академиин даабаряар Алайрай болон Худайн голнуудаар hэтэ ото ябажа, хэмжээгээрээ, удха шанараараашье аргагүй баян буряад аман зохёол бэшэжэ абаhан алдартай. Ёлбон Шалбаков үльгэршэнhөө тиихэдэ «Аламжа Мэргэн Агуу Гоохон дүүхэй хоёр» гэhэн үльгэр бэшэжэ абаhан юм.



Энэ ехэ үльгэрэй удхаар Буряад театрай бэлдэhэн зүжэгые Москваhаа уригдаhан А.Устинов найруулаа hэн. Уран зураашан А.Бубнова, хүгжэм зохёогшод А.Дружинина, Ю.Банзаров, хатар найруулагша А.Кадрулева, мүн түрэл театраймнай зүжэгшэд уран абьяас бэлигээ энэ зүжэгтэ гэршэлээ бшуу.

Аламжа Мэргэнэй дүрэ бүтээhэн Солбон Ендонов, Агуу Гоохон дүүхэй боложо наадаhан Жажан Динганорбоева, Ада Дашиева, Ольга Ломбоева, Янжима Ринчинова, Болот Динганорбоев, Биликто Дамбаев, Булат Самбилов, Зорикто Ринчинов, үргэн зондоо мэдээжэ уран бэлигтэн Дарима Сангажапова, Людмила Дугарова, Надежда Мунконова, Туяна Бальжанова, Баярто Ендонов болон бусад гайхамшаг үльгэрэй гүн удхые мүнөө үеын тайзанай хэлээр дамжуулхые оролдоо.

Буряад арадай хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй аялга, арадай дуунууд, үльгэрэй мүрнүүд тайзан дээрэhээ зэдэлжэ, урданай ёhололнуудай удха, геройнуудай хуби заяанай хүлеэгдээгүй эрьесэ харагшадай зүрхэ эзэлээд, буурал манаар хушагдаhан үльгэр домогто үе сагай хүшэгэ тайзанай жэгтэй эди шэдеэр hэхэгдэнэ.
Буряад театрай зохёохы амжалта болоhон энэ зүжэгэй «Алтан баг» гэhэн бүхэроссиин театрай харалганда дэбжүүлэгдэhэн ушар туршалгын ажалайнь үндэр сэгнэлтэ гээд мэргэжэлтэд тоолоно.

Буряад театр 1990-ээд онуудай эхеэр Н.Дамдиновай «Гэсэр» гэжэ үльгэрэй үндэhөөр найруулагдаhан зүжэг табиhан юм. Мүн оперо болон баледэй театрай тайзан дээрэ А.Андреевэй «Гэсэр» гэжэ оперо найруулагдаhан байна. Шэнэ зуун жэлдэ буряад уран бэлигтэн үльгэрнүүдтэ дахин хандажа байhаниинь hайшаалтай. 



2020 ондо үндэhэн дуу хатарай «Байгал» театр буряад арадай соёлой гол зүйл болохо үльгэрнүүдые дахин шэнээр зоной дунда тараахын, шэнэ сагай үльгэршэдые hурган хүмүүжүүлхын тула «Үльгэртэ хүрэхэ зам» гэжэ тоглолто бэлдээ hэн. Буряад Уласай Соёлой яаман «Байгал» театрай энэ шэнэ түсэл дэмжэжэ, тус тоглолтын бэелүүлгэдэ тусхай грант шэглүүлhэн байха юм. 

Зургаан ондоо түүхэ, зургаан баатар тухай үльгэрнүүдhээ хэhэгүүд энэ зүжэгтэ гүйсэдхэгдөө. Буряад үльгэр ород хэлэн дээрэ оршуулагдажа байгаа. Мүнөө сагай эрилтэдэ тааруулжа, буряад үльгэрнүүдые оркестрэй болон гитарын хүгжэм доро түрүүшынхиеэ гүйсэдхэhэн байна. Буряадай үндэhэтэнэй оркестрэй хүгжэм доро Баттувшин Балданцэрэн, Мунко Дондоков, Жаргал Омоктуев, Галсан Ошоров, Гэсэр Холхоев үльгэр түүрээгээ. Мүн уригдаhан мэргэжэлтэ үльгэршэн, эрдэмтэн Баир Гомбоев зүжэгтэ хабаадаа.



Манай ажабайгаа үедэ үндэhэн соёл (этника) зоной hонирхол татана, тэрээнhээ боложо, үльгэр түүрээгшэд олошороо гээд зарим мэргэжэлтэд тоолодог. Үльгэр түүрээлгын урданай ёhо гурим баримталха, уран шадабариин дээдэ хэмжээндэ үльгэр гүйсэдхэжэ hургаха хэрэгтэй гээд эрдэмтэн Б.Ц.Гомбоев нэгэтэ бэшэ hанамжаяа элирхэйлhэн юм.

Дэлхэй дүүрэн суурхаhан этно-хүгжэм шэнжэлэгшэ, профессор Дашинима Санжиевич Дугаров (1929-2020) бүхы наhаараа үльгэр болон урданай дуунуудые суглуулжа, аялгыень дамжуулhан ноототойгоор хэблүүлhэн юм. Тэрэнэй шаби Баир Гомбоевой дурсалгаар, оюутад хүндэтэ багшатайгаа хамта үргэн тэнюун Буряадай, Эрхүү можын, Үбэр Байгалай хизаарай нютаг нугануудаар ябажа, үльгэршэдтэй хөөрэлдэдэг, хүн бүхэнэй түүрээлгын онсо өөрсэ ёhо гуримтай танилсадаг байгаа. 



Багшынгаа ниитэлhэн түүрээлгын hургаал, мүн үндэhэн соёл болон ёhо заншал тухай академическэ эрдэм мэдэсэеэ хэрэглэжэ, Баир Гомбоев шэнэ үеын үльгэршэдые зүбөөр түүрээжэ hургаха, урданай заншал гамтайгаар сахиха хэрэгтэй гэжэ дабтадаг.
Үльгэршэнэй хуурай зэдэлүүлдэг аянга дуунай агууехэ шэди тухай Буряадай арадай поэт Гунгаа Чимитов «Морин хуур» гэжэ шүлэг соогоо зураглаhан юм:

...Уйдаад хаа-яа ябахадаш,
Урин бүжэгшэ аялгань
Сээжыешни онгойлгон,
Сэлмэг, уужам болгохол.
Хүгжэм, дуунтай нүхэсэдэг
Хүн бүхэнэй ерээдүй
Золтой hайхан байха гээд
Зосоогоо би шэбшэгшэб. 

Дайдын шэнхинэмэ дуу, хүнэй hүр hүлдэ дэбжүүлдэг, уран жэгүүр олгодог үльгэрэй мүрнүүдые шагнажа, тэнгэри газар хоёрой үри -хүмүүн боложо түрэхэ ехэ буян гэжэ мэдэржэ, үнгэтэ юртэмсэдэ агууехэ шэди бии гэжэ этигэжэ ябаял даа.