Уран зохёол
Түрэл хизаараа магтан түүрээгшэ
20 мая 2022
11738
Буряадай арадай поэт Владимир Петоновой 90 жэлэй ойдо
Эрхүү можын Оhын аймагай Буряад-Енгүүдэй hургуулида болоhон ушар тухай хөөрөгөөр эхилхэм. 1982 ондо Усть-Ордын тойрогой буряад хэлэнэй багшанарай ехэ суглаан Оhын аймагта болоо hэн. Эрхүүгэй университедэй hүүлээр Нүхэдэй аймагай Тангадай дунда hургуулида багшалжа байхадам, тойрогой багшанарай ехэ зүблөөндэ аймагhаа эльгээhэн юм.
Буряад-Енгүүдэй hургуулида ехэ hонин уулзалга болоо бэлэй. Нютагай эрхим хүбүүдэй нэгэн, журналист ба поэт Владимир Петонов 50 наhатай болоходоо, уран шүлэгшэ нүхэр Георгий Дашабыловтай хамта тоонтодоо айлшалhан байгаа. Тойрогой олон багшанар амиды поэдүүдтэй нюур нюураараа золгожо, шүлэгүүдээ уншахыень шагнаха азатай байгаа бшуу. Ирагуу найрагшадай уран үгын дээжэ уяхан мүрнүүдээ уншажа байхада, шагнагшадай нюур шарай адаглаад, сэдьхэлдэнь hара наран толоржо, hолонго татажа байна ха гэжэ мэдэрээ бэлэйб.
В.Петонов
Эдэ поэдүүд тэрэ үедэ хоюулан «Байгал» сэтгүүлдэ хүдэлжэ байгаа. Владимир Петонов Эрхүүгэй университедэй hүүлээр М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудай дэргэдэ дээдэ литературна курсануудые дүүргэhэн юм. 1967-1972 онуудта «Байгал» журналай шүүмжэлэлэй болон поэзиин таhагта журналистаар, 1978 онhоо таhагай редактораар хүдэлжэ байгаа. Георгий Дашабылов тэрэ үедэ «Байгал» сэтгүүлдэ нарин бэшэгэй даргын (ответственный секретарь) тушаалда хүдэлжэ байhан юм. Хоюулан 8-9 номой автор болоhон, үргэн уншагшадта мэдээжэ шүлэгшэд hэн.
Тээ ахашаг Владимир Петонов 1959 ондо «Байгалай hэбшээн» гэжэ шүлэгүүдэй түрүүшын согсолбори хэблүүлээ. Үхибүүдтэ зорюулагдаhан «Минии жаахан Сэсэгмаахан» гэжэ туужа 1964 ондо нара харуулаа. Энээнэй hүүлээр «Дуунтай уулзалга» (1965), «Минии баруун гар» (1967), «Гал гуламта» (1970), «Сагаан зам» (1972) гэhэн номуудынь hубаряа. 1981 ондо буряад литературын түүхэдэ түрүүшынхиеэ «Газарай татаса» гэhэн шүлэглэмэл роман хэблүүлээд байгаа. Хэдэн номынь Москвада ород хэлэн дээрэ хэблэгдээ hэн.
Владимир Константинович Петоновой «Борсоев тухай домог» гэжэ поэмэhээнь ехэхэн хэhэг уншахыень дуулаа бэлэйб. Эрхүү буряадуудай яряанай баян хэлэн, үльгэр домог түүрээхэ урдын зан заншал поэмэ соо элихэнээр мэдэрэгдээ юм. Энэ поэмэhээ хэсэг хүндэтэ уншагшадай анхаралда дурадхахадаа, «Будяа» гээд Владимир Борсоевые, «Адяа» гээд Илья дүүень гэртэхиниинь нэрлэдэг байгаа гэжэ тайлбарилнабди.
В.Петоновой дурасхаалай үдэшэ
... Бузинайн гурбан хүбүүд —
Буян,
Будяа,
Адяа,
Буряадайнгаа алдарта
алдар нэмэн,
солодонь соло шэмэн,
суутай,
дуутай,
сарюун замтай,
сэхэ зоригтой ябаа сэлмэгүүд.
...Хори хүрэжэ ерэхэдээ,
хүдэржэн Будяа бэежээд,
хамаг үетэн нухэдөө
хаман абажа тэбэреэд,
татаха тумаа
тахим дороо оруулаа,
ашаха тумаа
ала дороо даража,
ара нюргаараа шорой үзэнгүй,
айдуутай барилдааша гэhэн
алдар соло ололой.
Урин залууhаа уряалтай,
үбгэдэй үршөөлтэй ябалай.
Түрэл жэнхэни хэлэн дээрээ
торон норонгүй зугаалан,
түбhэн олон яряанда
тэбдэхы мэдэнгүй абяалан,
түрэhэн үдэhэн гэлэй.
Буурал сагаан үбгэдэй
уурал татама үльгэр туужа
үүрэй сайтар шагнажа,
хүүрээ хурсадхан бүлюудэжэ,
арадай аман зохёолые
аман дээрээ тогтоожо,
сарюун шогтой зугаа дуу
шүдэн дээрээ зогсоожо,
шэхэнэй хужар болгожо,
сээжынгээ оёорто хадаглалай.
Поэдэй энэ зохёолоо үльгэршэн шэнги түүрээhыень шагнаhан бидэнэр, нээрээ, шэхэнэй хужар болгожо, сээжынгээ оёорто хадагалаа хабди. Буряад арадай баатар хүбүүн Владимир Борсоевой hүүлшын байлдаан тухай сэдьхэл доhолуулма үгэнүүдые олоо:
...Хурдан hомонууд хүсэнэ,
урда хойнонь тэhэрнэ.
Буудана шоссе боожо,
буудана дээрмэшэд
ами гол боожо,
буудана нохосууд
Борсоевым боожо тудаhаар...
Энэл шарха гол таhалхаар...
Эльгэлэн унаба,
энгэрээ тэбэрин унаба,
Эхэ орондоо дурлан унаба,
эрхэ ганса басагандаа
энхэрэн унаба,
эхэ эсэгэеэ дурдан унаба,
инаг Асияа шэбшэн унаба,
эжэл дүүгээ дуудан унаба...
В.К.Петонов «Буряад үнэндэ» ажаллажа байхадаа, Буряад ороной хүдөө талаhаа эльгээгдэhэн эхилэн бэшэгшэдэй зохёолнуудые шэнжэлжэ, шүүмжэлжэ ерээд, эрхимүүдыень толилуулдаг байгаа. Удаань «Байгал» сэтгүүлдэ таhагай эрхилэгшээр хүдэлхэдөө, уран ульгам хэлэтэй залуушуулда уран зохёолой үргэн харгыда гарахадань түhалдаг байгаа. «Буряад поэзиин антологи», «Мэргэн зэбэнүүд» (үльгэрнүүд), «Хорёод онуудай поэдүүд» мэтын суглуулбари номуудые бүридхэн согсололсоhон, хэблэлдэ бэлдэлсэhэн габьяатай. Түрэл Усть-Ордын тойрогой байгуулагдаhаар 50 жэлэй ойдо зорюулжа, «Усть-Ордын дуун» гэhэн гаршагтай суглуулбари 1987 ондо бүридхэн хэблүүлhэн байна. Тойрогhоо гарбалтай үльгэршэдэй, уран зохёолшодой бүтээлнүүд, округой литературна нэгэдэлэй гэшүүдэй шэлэгдэмэл зохёолнууд энэ ном соо оруулагдаа hэн.
Тойрогой уран зохёолшодой нэгэдэл байгуулгада Владимир Петонов хабаадалсаhан юм. 1950-яад оной эхеэр нютагайнь хүбүүн Ким Ильин «Усть-Ордын үнэн» сониной редакторай орлогшоор хүдэлхэдөө, гуурhанда бэрхэ залуушуулые суглуулха гэжэ оролдоо hэн. Жэшээнь, ерээдүй зохёолшо Матвей Осодоев эндэл уран үгын амта шэмые үзэhэн байгаа.
Н.Хосомоев үгэ хэлэнэ
Бэлигтэй поэт Ким Ильин тухай дурсалга соогоо Владимир Петонов иигэжэ бэшэнэ: «Литературна нэгэдэл бии болгохоёо Марк Сергеев, Анатолий Преловский, би гээд Эрхүүhээ Усть-Ордада 1956 ондо хүрэжэ ерээ hэмди. Алайрhаа багша Жан Зимин ерээ hэн. Тиигэжэ бидэ „Усть-Ордын үнэнэй“ редакциин дэргэдэ булта сугларанхай, түрүүшын эмхидхэлэй суглаа татаhан юмэбди» («Усть-Ордын дуун», 1987, н.218).
В.К.Петонов совет үеын зохёолшо hэн тула хүдэлмэришэн ангиин соло дуудадаг, нэрыень үргэдэг hэн. «Газарай татаса» гэжэ захата ехэ зохёолынь ЛВРЗ-гэй барилга тухай түүрээлгэ болоо hэн. ЛВРЗ-гэй халуун цехүүд сооhоо «шудхан гаргаhан» гэхээр энэ шүлэглэмэл романиинь ажалай баатарнуудай дүрэ уран hайханаар зураглаа бэлэй. Энэ зохёолыень мэдээжэ ород шүүмжэлэгшэд Ю.Прокушев, И.Денисова гэгшэд удха найруулгын талаар үндэрөөр сэгнэжэ, дэмжээ hэн.
1987 ондо нара хараhан «Аянга» гэжэ номойнь оролтодо үгтэhэн тэрэнэй шүлэгhөө хэhэг уншая:
...Уян нугархай зугаамни
буян дэмбэрэл асараа гү?
Аляа габшагай зугаамни
алас холо руу тараа гү?
Элдэб шүлэгүүд суглараа,
элдэб аялгаар дурадхааб.
Эмжэн тоонто нютагаа
энхэрэн байжа дурдалайб.
Үнэхөөрөө, Буряадай арадай поэт Владимир Петоновой номууд буряад, ород хэлэн дээрэ дэлхэй дүүрэн, алас холо руу тараал даа. Тэрэнэй дурасхаалда уран шүлэгэй үдэшэнүүд үнгэрhэн байна. Түрэл тоонто нютагтаа, энхэ мүнхэ Буряадтаа, ажалша бэрхэ, хүндэмүүшэ, ёhо заншалаа гамнан сахигша арад түмэндөө, баатар хүбүүдтээ соло дуудан ябаhан уран гуурhатанай нэгэн Владимир Петонов тухай дурдажа, аша габьяаень хүндэлбэбди.
Буряад-Енгүүдэй hургуулида ехэ hонин уулзалга болоо бэлэй. Нютагай эрхим хүбүүдэй нэгэн, журналист ба поэт Владимир Петонов 50 наhатай болоходоо, уран шүлэгшэ нүхэр Георгий Дашабыловтай хамта тоонтодоо айлшалhан байгаа. Тойрогой олон багшанар амиды поэдүүдтэй нюур нюураараа золгожо, шүлэгүүдээ уншахыень шагнаха азатай байгаа бшуу. Ирагуу найрагшадай уран үгын дээжэ уяхан мүрнүүдээ уншажа байхада, шагнагшадай нюур шарай адаглаад, сэдьхэлдэнь hара наран толоржо, hолонго татажа байна ха гэжэ мэдэрээ бэлэйб.
В.Петонов
Эдэ поэдүүд тэрэ үедэ хоюулан «Байгал» сэтгүүлдэ хүдэлжэ байгаа. Владимир Петонов Эрхүүгэй университедэй hүүлээр М.Горькиин нэрэмжэтэ Литинститудай дэргэдэ дээдэ литературна курсануудые дүүргэhэн юм. 1967-1972 онуудта «Байгал» журналай шүүмжэлэлэй болон поэзиин таhагта журналистаар, 1978 онhоо таhагай редактораар хүдэлжэ байгаа. Георгий Дашабылов тэрэ үедэ «Байгал» сэтгүүлдэ нарин бэшэгэй даргын (ответственный секретарь) тушаалда хүдэлжэ байhан юм. Хоюулан 8-9 номой автор болоhон, үргэн уншагшадта мэдээжэ шүлэгшэд hэн.
Тээ ахашаг Владимир Петонов 1959 ондо «Байгалай hэбшээн» гэжэ шүлэгүүдэй түрүүшын согсолбори хэблүүлээ. Үхибүүдтэ зорюулагдаhан «Минии жаахан Сэсэгмаахан» гэжэ туужа 1964 ондо нара харуулаа. Энээнэй hүүлээр «Дуунтай уулзалга» (1965), «Минии баруун гар» (1967), «Гал гуламта» (1970), «Сагаан зам» (1972) гэhэн номуудынь hубаряа. 1981 ондо буряад литературын түүхэдэ түрүүшынхиеэ «Газарай татаса» гэhэн шүлэглэмэл роман хэблүүлээд байгаа. Хэдэн номынь Москвада ород хэлэн дээрэ хэблэгдээ hэн.
Владимир Константинович Петоновой «Борсоев тухай домог» гэжэ поэмэhээнь ехэхэн хэhэг уншахыень дуулаа бэлэйб. Эрхүү буряадуудай яряанай баян хэлэн, үльгэр домог түүрээхэ урдын зан заншал поэмэ соо элихэнээр мэдэрэгдээ юм. Энэ поэмэhээ хэсэг хүндэтэ уншагшадай анхаралда дурадхахадаа, «Будяа» гээд Владимир Борсоевые, «Адяа» гээд Илья дүүень гэртэхиниинь нэрлэдэг байгаа гэжэ тайлбарилнабди.
В.Петоновой дурасхаалай үдэшэ
... Бузинайн гурбан хүбүүд —
Буян,
Будяа,
Адяа,
Буряадайнгаа алдарта
алдар нэмэн,
солодонь соло шэмэн,
суутай,
дуутай,
сарюун замтай,
сэхэ зоригтой ябаа сэлмэгүүд.
...Хори хүрэжэ ерэхэдээ,
хүдэржэн Будяа бэежээд,
хамаг үетэн нухэдөө
хаман абажа тэбэреэд,
татаха тумаа
тахим дороо оруулаа,
ашаха тумаа
ала дороо даража,
ара нюргаараа шорой үзэнгүй,
айдуутай барилдааша гэhэн
алдар соло ололой.
Урин залууhаа уряалтай,
үбгэдэй үршөөлтэй ябалай.
Түрэл жэнхэни хэлэн дээрээ
торон норонгүй зугаалан,
түбhэн олон яряанда
тэбдэхы мэдэнгүй абяалан,
түрэhэн үдэhэн гэлэй.
Буурал сагаан үбгэдэй
уурал татама үльгэр туужа
үүрэй сайтар шагнажа,
хүүрээ хурсадхан бүлюудэжэ,
арадай аман зохёолые
аман дээрээ тогтоожо,
сарюун шогтой зугаа дуу
шүдэн дээрээ зогсоожо,
шэхэнэй хужар болгожо,
сээжынгээ оёорто хадаглалай.
Поэдэй энэ зохёолоо үльгэршэн шэнги түүрээhыень шагнаhан бидэнэр, нээрээ, шэхэнэй хужар болгожо, сээжынгээ оёорто хадагалаа хабди. Буряад арадай баатар хүбүүн Владимир Борсоевой hүүлшын байлдаан тухай сэдьхэл доhолуулма үгэнүүдые олоо:
...Хурдан hомонууд хүсэнэ,
урда хойнонь тэhэрнэ.
Буудана шоссе боожо,
буудана дээрмэшэд
ами гол боожо,
буудана нохосууд
Борсоевым боожо тудаhаар...
Энэл шарха гол таhалхаар...
Эльгэлэн унаба,
энгэрээ тэбэрин унаба,
Эхэ орондоо дурлан унаба,
эрхэ ганса басагандаа
энхэрэн унаба,
эхэ эсэгэеэ дурдан унаба,
инаг Асияа шэбшэн унаба,
эжэл дүүгээ дуудан унаба...
В.К.Петонов «Буряад үнэндэ» ажаллажа байхадаа, Буряад ороной хүдөө талаhаа эльгээгдэhэн эхилэн бэшэгшэдэй зохёолнуудые шэнжэлжэ, шүүмжэлжэ ерээд, эрхимүүдыень толилуулдаг байгаа. Удаань «Байгал» сэтгүүлдэ таhагай эрхилэгшээр хүдэлхэдөө, уран ульгам хэлэтэй залуушуулда уран зохёолой үргэн харгыда гарахадань түhалдаг байгаа. «Буряад поэзиин антологи», «Мэргэн зэбэнүүд» (үльгэрнүүд), «Хорёод онуудай поэдүүд» мэтын суглуулбари номуудые бүридхэн согсололсоhон, хэблэлдэ бэлдэлсэhэн габьяатай. Түрэл Усть-Ордын тойрогой байгуулагдаhаар 50 жэлэй ойдо зорюулжа, «Усть-Ордын дуун» гэhэн гаршагтай суглуулбари 1987 ондо бүридхэн хэблүүлhэн байна. Тойрогhоо гарбалтай үльгэршэдэй, уран зохёолшодой бүтээлнүүд, округой литературна нэгэдэлэй гэшүүдэй шэлэгдэмэл зохёолнууд энэ ном соо оруулагдаа hэн.
Тойрогой уран зохёолшодой нэгэдэл байгуулгада Владимир Петонов хабаадалсаhан юм. 1950-яад оной эхеэр нютагайнь хүбүүн Ким Ильин «Усть-Ордын үнэн» сониной редакторай орлогшоор хүдэлхэдөө, гуурhанда бэрхэ залуушуулые суглуулха гэжэ оролдоо hэн. Жэшээнь, ерээдүй зохёолшо Матвей Осодоев эндэл уран үгын амта шэмые үзэhэн байгаа.
Н.Хосомоев үгэ хэлэнэ
Бэлигтэй поэт Ким Ильин тухай дурсалга соогоо Владимир Петонов иигэжэ бэшэнэ: «Литературна нэгэдэл бии болгохоёо Марк Сергеев, Анатолий Преловский, би гээд Эрхүүhээ Усть-Ордада 1956 ондо хүрэжэ ерээ hэмди. Алайрhаа багша Жан Зимин ерээ hэн. Тиигэжэ бидэ „Усть-Ордын үнэнэй“ редакциин дэргэдэ булта сугларанхай, түрүүшын эмхидхэлэй суглаа татаhан юмэбди» («Усть-Ордын дуун», 1987, н.218).
В.К.Петонов совет үеын зохёолшо hэн тула хүдэлмэришэн ангиин соло дуудадаг, нэрыень үргэдэг hэн. «Газарай татаса» гэжэ захата ехэ зохёолынь ЛВРЗ-гэй барилга тухай түүрээлгэ болоо hэн. ЛВРЗ-гэй халуун цехүүд сооhоо «шудхан гаргаhан» гэхээр энэ шүлэглэмэл романиинь ажалай баатарнуудай дүрэ уран hайханаар зураглаа бэлэй. Энэ зохёолыень мэдээжэ ород шүүмжэлэгшэд Ю.Прокушев, И.Денисова гэгшэд удха найруулгын талаар үндэрөөр сэгнэжэ, дэмжээ hэн.
1987 ондо нара хараhан «Аянга» гэжэ номойнь оролтодо үгтэhэн тэрэнэй шүлэгhөө хэhэг уншая:
...Уян нугархай зугаамни
буян дэмбэрэл асараа гү?
Аляа габшагай зугаамни
алас холо руу тараа гү?
Элдэб шүлэгүүд суглараа,
элдэб аялгаар дурадхааб.
Эмжэн тоонто нютагаа
энхэрэн байжа дурдалайб.
Үнэхөөрөө, Буряадай арадай поэт Владимир Петоновой номууд буряад, ород хэлэн дээрэ дэлхэй дүүрэн, алас холо руу тараал даа. Тэрэнэй дурасхаалда уран шүлэгэй үдэшэнүүд үнгэрhэн байна. Түрэл тоонто нютагтаа, энхэ мүнхэ Буряадтаа, ажалша бэрхэ, хүндэмүүшэ, ёhо заншалаа гамнан сахигша арад түмэндөө, баатар хүбүүдтээ соло дуудан ябаhан уран гуурhатанай нэгэн Владимир Петонов тухай дурдажа, аша габьяаень хүндэлбэбди.