Болбосоролой, эрдэм ухаанай ажал ябуулагшад
Агван Доржиевай уг залгаhан нэрэ солотон
1 июня 2022
11809
Монголой түүхэ болон буддын шажан шэнжэлэгшэ солото эрдэмтэн, профессор, Монголой Эрдэмэй Академиин хүндэтэ доктор Санжи (Сандже) Дылыковэй түрэhөөр 110 жэлэй ой гүйсэнэ.
Санжи Дылыковэй тоонто Загарайн Хара-Шэбэр нютагта оршодог. Данцик Дылыков эсэгэнь цанид-хамба Агван Доржиевай түрэл байгаа. Үндэр түрэлтэ XIII Далай ламын багша, гүн ухаатан, түүхэдэ гүнзэгы мүр үлөөhэн ниитэ-политическэ ажал ябуулагша, бэлигтэй дипломат Агван Доржиевай нүлөөн доро Санжи хүбүүн 1929 ондо Алас Дурнын дээдэ hургуулиин Зүүн зүгэй факультедэй хитад таhагта hуража эхилнэ. Хурса ухаатай, хэлэнүүдые шудалха ехэ бэлигтэй хүбүүн 1932 ондо экстернээр шалгалтануудаа тушаагаад, «хитадай болон монголой түүхэ шэнжэлэгшэ» гэhэн мэргэжэлтэй болоhон юм.
1909-1913 Петербургын дасанай дэргэдэхи хамтын байра
Хэдэн жэл соо эндээ багшалаад, 1934-1937 онуудта Москвада СССР-эй Эрдэмэй Академиин Зүүн зүг шэнжэлэлгын институдай Монголой кабинедтэ аспирантурада hураба. Тэрэ сагта монгол шэнжэлэгшэ томо эрдэмтэн Н.Н.Поппе Монгол таhагые хүтэлдэг hэн. Тэрэнэй ударидалга доро С.Д.Дылыков 1937-1941 онуудта хүдэлөө. Элитэ буряад эрдэмтэн Цыбен Жамцараногой ассистентээр хүдэлхэ аза тудаhан байна. Хардалганда орожо хосорhон Ц.Жамцараногой «Халха Джирум» гэhэн захата ажалые С.Дылыков шабинь хэблэлдэ бэлдээд, тодорхой тайлбаринуудтайгаар 1965 ондо Москвада хэблүүлhэн габьяатай.
Петербургын дасанай нээлгын үедэ, 1913 он
Монгол болон хитад хэлэ hайн мэдэхэ С.Дылыков 10 жэл шахуу Совет Армида алба гараhан юм. Забайкалиин фронтын штабта, удаань Манжуурта, Хитадай Үбэр Монголдо полит-таhагта оршуулагшын, пропагандистын ажал бэелүүлдэг hэн. Полковник С.Д.Дылыков СССР-эй болон МНР-эй олон шагналнуудта, тэрэ тоодо Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2 шатын, Улаан Одоной орденуудта хүртэhэн байгаа.
Петербургын буддистнуудтай, 1914 он
Сэрэгэй алба гарахадаашье эрдэм шэнжэлгын ажалаа орхёогүй. 1949 ондо «Дэлхэйн хоёрдохи дайнай hүүлээр Хитадта монголнуудай демократическа хүдэлөөн» гэhэн түсэлөөр кандидай диссертаци хамгаалба.
Цанид-хамба А.Доржиев
1950-1952 онуудта Москвада түрэл болоhон институдтаа эрдэмтэ секретариин ажал бэелүүлнэ. 1952-1955 онуудта докторантура дүүргээд, түүхын эрдэмэй докторой диссертаци бэшэнэ. 1971 ондо «Хитадта Үбэр Монголой Автономно аймагай байгуулагдаhанай түүхэ !947-1957)» гэhэн диссертацияа хамгаалhан байна.
Ю.Рерих зүүн зүг шэнжэлэгшэдтэй
1955-1979 онуудта институдтаа Монгол шэнжэлгын ехэ таhагые хүтэлөө. Тэрэнэй хүтэлбэри доро СССР-тэ Монгол шудалалгын эрдэмэй томо түб эндэ байгуулагдаа бэлэй. Ехэ олон мэдээжэ совет болон монгол шэнжэлэгшэдэй эрдэмэй зам эндэhээ эхилhэн байха.
1936 оной сентябриин 1-дэ цанид-хамба Агван Доржиевай гар табилгатай захяа-бэшэг соо иигэжэ бэшэгдэhэн байгаа: «Ленинградта Буддын шажанай дасанай байшанай, тэрээн шадарай байрануудай, мүн Түбэдтэ эльгээгдэхээр хараалагдаhан эд зөөриин саашанхи хуби заяан тухай hанаагаа зобожо, дүтын түрэл болохо Таниие, этигэл найдабаритай Дылыков Санжи Данциковичые, түбэд-монгол миссиин үйлэ хэрэгүүдые халан абагшаар, уг залгаламжалагшаар томилноб» (Страницы из жизни Агвана Доржиева. Улан-Удэ, 1998).
Асагадта А.Доржиевай гэр-музей
Агван хамбын энэ захяае Санжи Дылыков түгэс дүүргэhэн: айхабтар олон түбэд болон хуушан монгол хэлээр бэшэгдэhэн гар бэшэгүүдыень, шажанай хоморой номуудые РАН-ай Зүүн зүг шэнжэлэлгын институдта дамжуулаа hэн. Мүнөө тус институдай Санкт-Петербургын таhагта «С.Д.Дылыковэй жаса» гэhэн нэрэтэйгээр хадагаламжада байдаг.
Совет гүрэнэй буддистнуудые түлөөлжэ, С.Дылыков 1964-1999 онуудай туршада Бүхэдэлхэйн буддистнуудай бүлгэмэй (штаб-квартирань Таиландын Бангкогто) вице-президентын тушаалда аша үрэтэй хүдэлөө.
Асагад, А.Доржиевай гэр-музей
Гадна Азиин буддистнуудай эб найрамдалай түлөө эмхиин (АБКМ, штаб-квартирань Улаанбаатарта) бии болохо, хүгжэхэдэ ехэ хубитаяа оруулhан габьяатай. Эдэ хоёр уласхоорондын эмхинүүдэй аша буянтай ажалда эрдэм бэлигээ элсүүлэн, сагаан сэдьхэлээ дэлгэн хабаадахадаа, цанид-хамба Агван Доржиевай захяае бүримүhэн дүүргэhэн байнал даа. Эдэ эмхинүүдэй зүгhөө олон шагналнуудта хүртэhэн юм.
1958 ондо байгуулагдаhан Совет-монгол хани харилсаанай бүлгэмэй Түбэй правлениин гэшүүнээр саг үргэлжэ hунгагдадаг бэлэй. Мүн «СССР-Цейлон», «СССР-Камбоджа», «СССР-Малайзия» бүлгэмүүдэй правлениин гэшүүнээр нэгэтэ бэшэ hунгагдаhан юм. Айхабтар олон уласхоорондын хэмжээнэй хуралдаануудай ажалда гүрэнөө түлөөлөө.
В.С. Дылыкова Далай ламатай бараалхана
Буряад ороной, Монголой түүхэ шэнжэлэлгын талаар олон томо хамтын түсэлнүүдтэ хабаадаа, залуу эрдэмтэд-аспирантнуудта ходо туhатай зүбшэл үгэжэ, дэмжэжэ байдаг hэн.
Санжи Данциковичай басаган Вилена эсэгынгээ жэшээгээр түбэдые шэнжэлэгшэ эрдэмтэн болоо hэн. Суута эрдэмтэн Юрий Рерихэй шаби, Вилена Дылыкова-Парфионович түрүүшынхиеэ ород хэлэн дээрэ буддын гүн ухаанай орёо ном судар «Калачакра-тантра» гээшые оршуулhан габьяатай. Энэ ехэ ажалыень 13 дугаар Далай лама үндэрөөр сэгнэжэ, лүн адис табиhан байна.
Вилена Санджеевна Дылыкова
Элитэ түбэд шэнжэлэгшэ эрдэмтэн Ю.М.Парфионовичтой (наhанайнь нүхэр) хамта 11 номhоо бүридэhэн «Түбэд-ород-англи толи» бүридхэн хэблүүлээ. Ланза хэлэнэй удхаараа дүтэ, түрэл үгэнүүд энэ толи соо үгтэhэн ушар мэргэжэлтэдэй зүгhөө үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байгаа.
Юрий Николаевич Рерих хүндэтэ багшынгаа дурасхаалые мүнхэлжэ, Москвада Рерихтэнэй музейдэ Түбэдэй соёл тухай элидхэлнүүдые В.С.Дылыкова дурадхаhан юм.
Цанид-хамба Агван Доржиевай уг залгаламжалhан, эрдэм ухаанай ажал дэлгэрүүлхэ захяаень бэелүүлhэн нэрэ солотой эрдэмтэд Санжи ба Вилена Дылыковууд тухай тобшо хөөрөөн иигээд түгэсэбэ.
1909-1913 Петербургын дасанай дэргэдэхи хамтын байра
Хэдэн жэл соо эндээ багшалаад, 1934-1937 онуудта Москвада СССР-эй Эрдэмэй Академиин Зүүн зүг шэнжэлэлгын институдай Монголой кабинедтэ аспирантурада hураба. Тэрэ сагта монгол шэнжэлэгшэ томо эрдэмтэн Н.Н.Поппе Монгол таhагые хүтэлдэг hэн. Тэрэнэй ударидалга доро С.Д.Дылыков 1937-1941 онуудта хүдэлөө. Элитэ буряад эрдэмтэн Цыбен Жамцараногой ассистентээр хүдэлхэ аза тудаhан байна. Хардалганда орожо хосорhон Ц.Жамцараногой «Халха Джирум» гэhэн захата ажалые С.Дылыков шабинь хэблэлдэ бэлдээд, тодорхой тайлбаринуудтайгаар 1965 ондо Москвада хэблүүлhэн габьяатай.
Петербургын дасанай нээлгын үедэ, 1913 он
Монгол болон хитад хэлэ hайн мэдэхэ С.Дылыков 10 жэл шахуу Совет Армида алба гараhан юм. Забайкалиин фронтын штабта, удаань Манжуурта, Хитадай Үбэр Монголдо полит-таhагта оршуулагшын, пропагандистын ажал бэелүүлдэг hэн. Полковник С.Д.Дылыков СССР-эй болон МНР-эй олон шагналнуудта, тэрэ тоодо Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2 шатын, Улаан Одоной орденуудта хүртэhэн байгаа.
Петербургын буддистнуудтай, 1914 он
Сэрэгэй алба гарахадаашье эрдэм шэнжэлгын ажалаа орхёогүй. 1949 ондо «Дэлхэйн хоёрдохи дайнай hүүлээр Хитадта монголнуудай демократическа хүдэлөөн» гэhэн түсэлөөр кандидай диссертаци хамгаалба.
Цанид-хамба А.Доржиев
1950-1952 онуудта Москвада түрэл болоhон институдтаа эрдэмтэ секретариин ажал бэелүүлнэ. 1952-1955 онуудта докторантура дүүргээд, түүхын эрдэмэй докторой диссертаци бэшэнэ. 1971 ондо «Хитадта Үбэр Монголой Автономно аймагай байгуулагдаhанай түүхэ !947-1957)» гэhэн диссертацияа хамгаалhан байна.
Ю.Рерих зүүн зүг шэнжэлэгшэдтэй
1955-1979 онуудта институдтаа Монгол шэнжэлгын ехэ таhагые хүтэлөө. Тэрэнэй хүтэлбэри доро СССР-тэ Монгол шудалалгын эрдэмэй томо түб эндэ байгуулагдаа бэлэй. Ехэ олон мэдээжэ совет болон монгол шэнжэлэгшэдэй эрдэмэй зам эндэhээ эхилhэн байха.
1936 оной сентябриин 1-дэ цанид-хамба Агван Доржиевай гар табилгатай захяа-бэшэг соо иигэжэ бэшэгдэhэн байгаа: «Ленинградта Буддын шажанай дасанай байшанай, тэрээн шадарай байрануудай, мүн Түбэдтэ эльгээгдэхээр хараалагдаhан эд зөөриин саашанхи хуби заяан тухай hанаагаа зобожо, дүтын түрэл болохо Таниие, этигэл найдабаритай Дылыков Санжи Данциковичые, түбэд-монгол миссиин үйлэ хэрэгүүдые халан абагшаар, уг залгаламжалагшаар томилноб» (Страницы из жизни Агвана Доржиева. Улан-Удэ, 1998).
Асагадта А.Доржиевай гэр-музей
Агван хамбын энэ захяае Санжи Дылыков түгэс дүүргэhэн: айхабтар олон түбэд болон хуушан монгол хэлээр бэшэгдэhэн гар бэшэгүүдыень, шажанай хоморой номуудые РАН-ай Зүүн зүг шэнжэлэлгын институдта дамжуулаа hэн. Мүнөө тус институдай Санкт-Петербургын таhагта «С.Д.Дылыковэй жаса» гэhэн нэрэтэйгээр хадагаламжада байдаг.
Совет гүрэнэй буддистнуудые түлөөлжэ, С.Дылыков 1964-1999 онуудай туршада Бүхэдэлхэйн буддистнуудай бүлгэмэй (штаб-квартирань Таиландын Бангкогто) вице-президентын тушаалда аша үрэтэй хүдэлөө.
Асагад, А.Доржиевай гэр-музей
Гадна Азиин буддистнуудай эб найрамдалай түлөө эмхиин (АБКМ, штаб-квартирань Улаанбаатарта) бии болохо, хүгжэхэдэ ехэ хубитаяа оруулhан габьяатай. Эдэ хоёр уласхоорондын эмхинүүдэй аша буянтай ажалда эрдэм бэлигээ элсүүлэн, сагаан сэдьхэлээ дэлгэн хабаадахадаа, цанид-хамба Агван Доржиевай захяае бүримүhэн дүүргэhэн байнал даа. Эдэ эмхинүүдэй зүгhөө олон шагналнуудта хүртэhэн юм.
1958 ондо байгуулагдаhан Совет-монгол хани харилсаанай бүлгэмэй Түбэй правлениин гэшүүнээр саг үргэлжэ hунгагдадаг бэлэй. Мүн «СССР-Цейлон», «СССР-Камбоджа», «СССР-Малайзия» бүлгэмүүдэй правлениин гэшүүнээр нэгэтэ бэшэ hунгагдаhан юм. Айхабтар олон уласхоорондын хэмжээнэй хуралдаануудай ажалда гүрэнөө түлөөлөө.
В.С. Дылыкова Далай ламатай бараалхана
Буряад ороной, Монголой түүхэ шэнжэлэлгын талаар олон томо хамтын түсэлнүүдтэ хабаадаа, залуу эрдэмтэд-аспирантнуудта ходо туhатай зүбшэл үгэжэ, дэмжэжэ байдаг hэн.
Санжи Данциковичай басаган Вилена эсэгынгээ жэшээгээр түбэдые шэнжэлэгшэ эрдэмтэн болоо hэн. Суута эрдэмтэн Юрий Рерихэй шаби, Вилена Дылыкова-Парфионович түрүүшынхиеэ ород хэлэн дээрэ буддын гүн ухаанай орёо ном судар «Калачакра-тантра» гээшые оршуулhан габьяатай. Энэ ехэ ажалыень 13 дугаар Далай лама үндэрөөр сэгнэжэ, лүн адис табиhан байна.
Вилена Санджеевна Дылыкова
Элитэ түбэд шэнжэлэгшэ эрдэмтэн Ю.М.Парфионовичтой (наhанайнь нүхэр) хамта 11 номhоо бүридэhэн «Түбэд-ород-англи толи» бүридхэн хэблүүлээ. Ланза хэлэнэй удхаараа дүтэ, түрэл үгэнүүд энэ толи соо үгтэhэн ушар мэргэжэлтэдэй зүгhөө үндэр сэгнэлтэдэ хүртэhэн байгаа.
Юрий Николаевич Рерих хүндэтэ багшынгаа дурасхаалые мүнхэлжэ, Москвада Рерихтэнэй музейдэ Түбэдэй соёл тухай элидхэлнүүдые В.С.Дылыкова дурадхаhан юм.
Цанид-хамба Агван Доржиевай уг залгаламжалhан, эрдэм ухаанай ажал дэлгэрүүлхэ захяаень бэелүүлhэн нэрэ солотой эрдэмтэд Санжи ба Вилена Дылыковууд тухай тобшо хөөрөөн иигээд түгэсэбэ.