Урданай түүхэ уран үгөөр түүрээгшэ

Буряадай арадай поэт Шагдар Дашеевич Байминов Түнхэн голой эрьедэ оршодог байһан Түхэреэн һууринда 1926 оной августын нэгэндэ түрэһэн юм. Балшар бага наһанһаань хамтын ажахын алишье ажалда дүршэһэн хадаа Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай жэлнүүдтэ бүхы хүндэ хүдэлмэри хэжэ ябаһан байна.



1943 ондо мэргэн буудагша, Советскэ Союзай Герой Жамбал Тулаевта зорюулжа, түрүүшын шүлэгөө бэшэһэн түүхэтэй. Энэ шүлэгэй үндэһөөр «Жамбал баатар» гэжэ поэмэ бэшэһэниин 1978 ондо «Баатарай соло» гэжэ гаршагтай ном боложо хэблэгдээ бэлэй.

Дайнай һүүлээрхи жэлнүүдтэ Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида, Хяагтын хүдөө ажахын техникумдэ һураа, уялгата сэрэгэй алба Монгол орондо гараа һэн.

Шагдар Дашеевич Байминовай гаталһан зам гансал бэшэлгын шэрээ, гуурһан бэшэ. Зарим мэргэжэлтэ зохёолшодой намтарһаа тад ондоо. Хүндэ анзаһа, хүнгэн портфельшье бариха арга шадалтай, хүдөө ажахыдашье, соёлойшье, газетыншье хүдэлмэридэ харюусалгата тушаал даажа байгаа. Калининай нэрэмжэтэ колхоздо парторгоор, удаань түрүүлэгшын орлогшоор хүдэлөө. Хэдэн жэлдэ Захааминай, Хурамхаанай аймагуудай газетэдэ, Ахын комсомолдо, Хэрэнэй МТС-тэ, Могой -Горхоной фермые даагшаар хүдэлөө, Байгал далайн баруун урда эрьедэ, Хүлтүүг тосхондо «Сельхозтехникэ» нэгэдэлэй баазые даажа ябаа.

«Буряад үнэндэ» Ахын ба Түнхэнэй аймагуудаар тусхай корреспондентээр, Баргажанай (Хурамхаанай) аймагай газетэдэ редакторай орлогшоор хүдэлжэ байтараа, тэндэһээ Хабаровскын партийна дээдэ һургуулида эльгээгдэжэ, сурбалжалагшын мэргэжэлдэ һураа һэн. Түрэл аймагайнгаа соёлой таһагые даагшаар хүдэлөө. Нилова Пустынь, Аршаан, Хонгор-Уула эмнэлгын газарнуудай хүтэлбэрилхы тушаалнуудта олон жэлдэ хүдэлөө һэн. 

Мүнхэ-Сарьдагай нэрэмжэтэ Түнхэнэй литературна нэгэдэлэй зохёохы ажал ябуулгын гол дундуур ябалсаһан поэт. Тоонто дайдаяа үльгэрэй маягаар магтан түүрээһэн «Түб Мон уулын Түмэн Залаа баатар» поэмэһээнь хэһэг дурсан дурдая:

Гурбан тээшээ һалажа,
Түби даран һунаһан
Һарьдагуудай аха захань
Һаншаг сагаан туладаа,
Азиин хүбшэ голложо,
Алдаршаһан хадаа,
Үлгэн дэлхэйн түшэг —
Үндэр Бүрэн Хаан гэгдээ.

Бүрэн Хаан уулые 
Бүргэдэй түһөөгөөр жэшээлбэл,
Халзан толгой, хүзүүниинь
Хамар-Дабаан боложо,
Зүбхэн хоёр далинь -
Зүүн, баруун Саяанууд
Һолонго татаһан жэгүүртэл,
Һодотон аржын байхал даа...

Шагдар Байминовай хэлэн жэншэдгүй хурса, үльгэр домогһоо, арадай аман зохёолһоо, түрэл арадайнгаа түүхэһээ һабагшатай, философско шэглэлтэй, дабташагүй өөрын уран маягтай хэлэн.

Буряад-монгол арадай түүхын гайхамшаг хуудаһануудые һэхэжэ, тон өөрын нюдөөр, өөрын уран аргаар тэрэ холо сагай үйлэ хэрэгүүдые, хүнүүдые тодо хурсаар зураглаһан габьяатай. «Алтай тайжа» гэһэн поэмэ соо 18-дахи зуун жэлдэ Халха Монголдо ехэ тараһан Бүүбэй баатар тухай түүхэтэ дуунуудые, мэдээжэ домог хэрэглэһэн байна. Тиихэдээ аман зохёолой-мифологическа дүрэнүүдтэ шэнэ ами оруулжа, гайхалтай тобоймо, үнэншэмэ тодо образуудые мүндэлүүлһэн юм. 

«Сэргэ хадын сээжэдэ» гэжэ поэмэнь 1755-1758 онуудта манжанарай дарлалтада эсэргүүсэһэн монголнуудай ударидагшадай нэгэн Лэвээнтэйдэ зорюулагданхай. Шархатаhан баатар хилэ дабажа гараад, Захааминай ба Түнхэнэй дайдада үнэн сэхэ нүхэдтэй боложо, дайсадтай тэмсэлээ үргэлжэлүүлнэ.



Монгол орондо дайсадhаа сүлөөрхэдэнь туhалха аргатай Орос гүрэн руу дүтын харгы гаргаха гайхамшаг хүсэлдэ Лэвээнтэй абтана. Энэ хүсэлөө бэелүүлхэдэнь Митр гэжэ сүлэлгэhөө тэрьедэhэн ород хүн туhална. Жаргалтай ерээдүйн түлөө тэмсэлдэ Лэвээнтэй Митр хоёртой хамта Аюугай эсэгэ Банчиг хабаяа нэгэдүүлээд, Сэргэ хадын сээжэдэ тэдэ гурбан тангариглана:

Хожомой ехые hэрюулхэ
Хонхын хэлэ зохёое.
Түрэ засаг шэнэлхэ
Түүдэг дээрэ тохёое.

Хонхын хэлэн поэмэ соо жаргалтай ажабайдалай түлөө тэмсэлэй зэбсэг гэжэ зураглагдахадаа, гүнзэгы удхатай дүрэ-символ болон тодорно. Сэргэ хада, поэмын гол дүрэ-символ, эпическэ герой Лэвээнтэйн замай түб болоно. Юртэмсын уудамда Сэргэ хада Тэнгэри Газар хоёрые холбоhон нангин түб гээшэ.

Монголдо дайнай дүлэн соо гэр бүлэеэ, сэргэеэ алдаhан Лэвээнтэй Түнхэндэ ерээд, Сэргэ хадын сээжэдэ инаг нүхэрөө олоно, шэнэ сэргэтэй болоно. Энэ сэргэнь Үлгэн дэлхэйдэл, Хүхэ Мүнхэ Тэнгэридэл хэтэдээ мүнхэ оршохо гээд энэ поэмын гүн удха гарганабди.

Хүн түрэлтэнэй түүхын
Хүйтэн халуун урасхаал,
Гүн ехэ бодолой
Гүнзэгы нангин дурасхаал
Алдар дараһан Монголһоо
Арьбажаһан удхатай лэ.
Малгай дээрээ дэнзэтэй,
Мана татаһан духатай
Монгол хүнэй дүүлижэ
Морин дээрээ дабхихада,
Үүрэй сагаан толон
Үер долгёор миралжа,
Уян нарин ургань
Утаһа томожо байһаншуул...

«Уулын үндэр үбгэд» гэжэ поэмэ соогоо арадай үнгэрhэн түүхын орёохон үйлэ хэрэгүүдтэ тэрэ хандана. 18-20 зуун жэлэй эхиндэ буряад арадай эрхим түлөөлэгшэд үндэhэн хэлэ, соёл болон анханайнгаа шажан мүргэл сахиха эрхэеэ хамгаалжа, хаанай алба хаагшадай, үнэн алдартын шажанай санаартанай буса яhатаниие доромжолhон, бүдүүлиг хэмжээ ябуулгануудта яажа эсэргүүсэhэн тухай Түнхэнэй хүн зоной дунда домог болон дурсагдадаг аман зугаада үндэhэлэн, энэ поэмынгээ гол үйлэдэгшэ нюурнуудые поэт зураглаhан байна.

Хастаанай түрэхэдэ, Улбугайн зон Саяан хадын хормойдо, Чингис хаанай шэрээдэ 108 зула бадаргажа, ехэ мүргэл бүтээнэ. Хастаан саашадаа Молон багша, Барнаашха, Соодой лама шэнги ерээдүйн юумые уридшалан мэдэхэ эди шэдитэй болоhон юм. Тэрэнэй хэлэhэн мэргэн үгэнүүдые поэт иигэжэ найруулна:

Баяшуул барагдажа,
Баран адли болохот...
Хүзүүгүй морёор газараа хахалжа,
Хүхэ шобторонгүй үнеэгээ hаахат.
Тэнгэреэр элин халин,
Түмэр шубууд ниидэхэ.
...Һарьдагууд бурамаар бушхажа,
Һабаhаан далай мушхарха.
Асари ехээр нэрьежэ,
Аянгын галнууд харбаха.
Дэншэхээр бэшэ боложо,
Дэлхэй ёолохо...
Тиихэдэ би байлсахаб,
Тэрлигэй хормой шуугаад,
Тэг дундуурнь ябалсахаб...

Поэмын нүгөө герой — Шойдоб Булганов, 19 зуун жэлдэ Харбяангуудай родовой управын гулваагаар хүдэлхэ үедөө нютагайнгаа зоной эрхэ хамгаалдаг байhанай түлөө түүхэ домогто ороhон юм.



Эрхүүhээ ерэhэн архиерейн баалалтаар үбэлэй хүйтэн үдэр буряадуудые хүсөөр уhанда оруулжа, хэрээhэ зүүлгэхэеэ бэлдэжэ байхада, Шойдоб Булганов ерэнэ.

Архиерейн хажууда
Амиды бурханда үзэгдэжэ,
Ута гүрөөhэн дахаяа
Урбуулжа үмдэнхэй,
Хангайн эзэндэл hүрөөтэйгөөр
Харагдажа эндэ байгша hэн.

Сугларhан буряадуудай нюдэндэ аймшагтай энэ үедэ ямараар Ш.Булгановай дүрэ хадуугдааб гэжэ поэт харуулна. Буддын шажанай нүлөөндэ ороhон буряадуудай нюдэндэ тэрэ абаралша бурхан мэтээр үзэгдэнэ, харин бөө мүргэлтэнэй ойлгосоор Хангайн эзэнтэй жэшэмээр байгаа ха юм. 

Санаартанда хандажа, Шойдоб Булганов буряадуудые үнэн алдартын шажанда оруулжа бологүй байhые иимэ үгэнүүдээр баримталhан гээд поэт тодорхойлно: «Хоёр дабхар эмээлэй/ Тохогдодоггүй ушарhаа/ Хоёр дабхар шажантай/ Болохогүйгөө мэдүүлжэ/ Агууехэ гуйлта/ Айладхажа байнад лэ...»

Шагдар Байминов нилээн наhатай болоод, үни бэшэгдэhэн зохёолнуудаа хэблүүлжэ эхилээ. Үшөөл олон бүтээлнүүдынь хэблэлдэ үгтөөгүй үлэhэн гэжэ hанагдана. Ахатамнай зохёохы ажалдаа ехэ наринаар, өөртөө үндэр эрилтэтэйгээр хандадаг заншалтай байгаа.

«Түнхэнэй үндэрнүүд» гэһэн түрүүшын номынь 1972 ондо, «Баатарай соло» (1978), «Аха нютагай домог» (1983), «Уулын үндэр үбгэд» (1986), «Түрын түүрээлгэ» (1989), «Мүнхэ золой мүнгэн шүүдэр» (2006) номуудынь гаража, буряад үндэһэн уран зохёолой алтан жасада ороһон байна. Олон зохёолнуудынь ород, монгол хэлэндэ оршуулагдаа. Зохёолнуудынь олон суглуулбари, антологинуудта ниитэлэгдэнхэй. 

Урданай түүхээр ехэ hонирходог, шэнжэлдэг байhан Шагдар Дашеевичтэ нүхэр ёhоной эпиграмма поэт Борис Сыренов бэшэhэн юм:

Уhан галабай үедэшье
Улад зон байhан юм гэнэ.
Үлэн сэсэн зонхоноо
Үзөөгүй — орхёо юм гэлсэнэ.
Сэсэн мэргэн хүбүүдынь
Шүлэг, дуугаа бэшэжэ,
Саяан уулын оройдо
Шунал татажа нюуhан, -
Бидэ хоёр нэгэдэжэ,
Буряад зондоо мэдүүлэел,
Шэршүү дэгэл хэдэржэ,
Шүлэгөө баhа нюуял.
Галабай үнгэрөөд байхада,
Галтай, согтой хүнүүд
Мантан хүрзэ барижа,
Манай шүлэг олохол...

Түнхэнэй аймагай Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй хүгжэлтэдэ эдэ хоёр поэдүүд үнэхөөрөө ехэ хубитаяа оруулаа. Тэдэнэй зохёолнуудые эрдэмтэд, шүүмжэлэгшэд шэнжэлжэ, аша габьяаень үндэрөөр сэгнээ. Үшөөл олон бүтээлнүүдынь шэнжэлэгшэеэ хүлеэнэ.

Шагдар Байминовай шүлэгүүд болон поэмэнүүд мүнөө үе болон үнгэрhэн саг, бодото байдал ба үльгэр домог хоорондоо тон нарин, орёо холбоотой гээд уншагшадта уран үгын шэдитэ хүсөөр ойлгуулан дамжуулдаг.

Хүндэлэлэй орденой кавалер, Түнхэнэй аймагай хүндэтэ эрхэтэн, Буряадай арадай поэт Шагдар Дашеевич Байминовай 89 наһан дээрээ алтан дэлхэйһээ халин ошоходо, «Буряад үнэн» Хэблэлэй байшанай ажалшад, Буряад Уласай Уран зохёолшодой холбооной, Түнхэнэй аймагай Мүнхэ -Сарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй, Захааминай аймагай зохёолшодой «Уран Дүшэ» нэгэдэлэй уран гуурһатан уулын үндэр үбгэниие үгылэн, шаналан үдэшөө бэлэй. 

Арадай поэт Шагдар Дашеевич Байминовай дабташагүй удха зохёолнууд буряад литературын алтан жасада оронхой. Уулын үндэр үбгэн, гүн ухаата ирагуу найруулагша тухай һайхан дурасхаал арад зоной зүрхэ сэдьхэлдэ хэтэ мүнхэдөө үлэхэ.