Ууган хэлэнэй үнэтэй хэшэгhээ хүртөөhэн багшамнай

Мүнхэ -Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй 85 жэлэй ойдо 

Багшамнай 1929 ондо Хойморой Уляабарта түрэhэн намтартай. Нютаг тухайгаа хөөрэхэдөө, «Улаагана соогоо халтиржа ябадаг Уляабарай зон» гэжэ хэлэhыень hананаб. Бага наhан тухайгаа ехэ уянгалан зугаалдаг бэлэй: «Найман ханатай гэрэй үүдэ нээгээд харахадаш, эрнигhээ саашаа ногоон соо тамтаг талагүй зэдэгэнэ улайжа hууха.



Хабарынь тойроод дэлхэй хуу саб сагаан болошоhон шэнги — хаа хаанагүй мойhон сэсэглэжэ байха.

Нэгэ хэды болоод, Хангай дайда ягаа-улаан болошохо — тэрэнгиин сэсэгүүд ой модо шэмэглэхэ». Уляабар, Толто горхонуудай арюун уhан соо ойможо, наадажа ехэ болоhоноо багшамнай дурсагша бэлэй. Эдир багаhаань уян зөөлэн сэдьхэлтэй, уран үгэдэ дуратай басаган Буряадай багшанарай дээдэ hургуули дүүргээд, түрэл хэлэ ба уран зохёол заахаяа Түнхэн нютагтаа бусаhан байна.

Хэрэндэ нэгэ жэл, Тоорын дунда hургуулида хоёр жэл хүдэлөөд, Толтодо ерэжэ, 32 жэл эндээ багшалаа hэн. Толтойн дунда hургуулида буряад хэлэнэй таhагтань ехэ олон буряад номууд, картотекэ, харуулан зааха хэрэгсэлнүүд ябталаатай байдаг бэлэй.

Ехэ олон зурагуудые багшамнай өөрөө зураад, хэшээлдээ хэрэглэжэ байhыень hананаб. «Багша хүн бүхы юумэ ойлгохо, хэрэгтэй hаань, зуража, дуулажашье шадаха ёhотой юм» гэжэ хэлэгшэ hэн.

Багшамнай үнинэй «Саяанай самаряан» гэжэ нэрэтэй буряад хэлэнэй бүлгэм байгуулаад, хэлэндэ hэдэбтэй эдиршүүлтэй тусхайтаар хэшээл үнгэргэдэг байгаа. Туяна Таряшинова, Ага Бадмаева, Янжима Халтанова, Жаргал Армаев, би гээд, үшөө хэдэн үхибүүд. Бидэнhээ урид энэ бүлгэмдэ ябаhан шабинарайнгаа бэшэhэн туршалгануудые жэл жэлээрнь, класс классаарнь томо дэбтэр-альбомууд соо суглуулаад байгша hэн.

Тэрэ альбомуудые харахада, хүүгэдэй гараар бэшэгдэhэн шүлэг, рассказ, уран зохёолой хэшээлдэ бэшэгдэhэн найруулга-сочинени, олон жэл соо багшын гамтайгаар суглуулhан hурагшадайнь туршалгануудай архив байгаал даа.

Урда үеын шабинар сооhоо Ардан Ангархаевые ехэ магтаха: «бүлгэмэй староста, эгээл найдамтай туhалагшамни байгаа» гээд хэлэгшэ hэн.



Арбаад жэлэй урда hураhан хүбүүд, басагадай буряадаар зохёожо гаргаhан ханын газетэнүүдые бидэндэ харуулха: «Таhархайнгаа тальбарта», «Толи hайхан Толто», «Гушан гурбан мундарганууд» гэhэн гаршагуудыень hананаб.

Бүлгэмдэ ябаhан бидэнэр багшынгаа заабаряар элдэб темэдэ рассказ, шүлэг бэшэжэ туршадаг hэмди. Бэшэhэн юумыемнай Софья Доржиевна зада заhаад, «Саяан» газетэдэ, «Буряад үнэндэ» хүүгэдэй «Хонхо» хуудаhанда эльгээжэрхидэг байгаа. Бидэ тэрээн тухай мэдэхэшьегүй байхабди. Гэнтэ почтоhоо извещени ерэхэдэнь, эжымнай гайхаhаар ошохо. «Газетэhээ мүнгэн ерээ» гээд намдаа хэлэхэ. «Софья Доржиевна танайнгаа түлөө оролдожол байна. Һайнаар hураха хэрэгтэй» гээд эжымни захиха.

Буряад мэдээжэ уран зохёолшод hургуулидамнай ерэhые элеэр hанагшаб. Чимит Цыдендамбаев, Африкан Бальбуров, Гунга Чимитов, Дондог Улзытуев, Борис Сыренов гэгшэд бидэнэй урда тайзан дээрэ гаража, шүлэгүүдээ уншаа, өөрынгөө зохёол тухай хөөрөө бэлэй. Амиды уран зохёолшодые түрүүшынхиеэ хаража, шагнажа байhан бидэнэр амияа татан, гайхан бахархан hуугаа бэлэйбди.

Хүндэтэ багшамнай сэдьхэлээ хүдэлэн, суута зохёолшодто кружогойнгоо ажал тухай хөөрөө hэн. Бидэнэй нэрэ нэрлэхэдэнь, зүрхэнэйнгээ шангаар сохилhые мүнөөшье hананаб. Хэды сагай үнгэрhэн хойно энэ уулзалга тухай Африкан Бальбуров «Байгал» журнал соо, 1972 оной табадахи дугаарта хэблэhыень багшамнай харуулагша hэн.

Арбадахи класста hурахадаа, багшынгаа хэшээл оролдолгоор Улаан-Үдэдэ буряад хэлэнэй олимпиадада хабаадалсаhан байнаб. Бидэниие Буряад радиодо абаашаа, шүлэгүүдээ тэндэ уншаабди. Һүүлдэнь «Буряад үнэндэ» айлшалуулаа. «Үнэн» сониной алтан богоhо алхажа ороод, «Хонхо» хуудаhан яагаад бүтэнэб гэжэ суута журналист, арадай поэт Цырендулма Дондогойн хөөрэхые шагнаhанаа элеэр hананаб.

Энэ ушар минии хуби заяанай залуур болоо гээд мүнөө ойлгоноб. Энээнэй hүүлээр журналист болохо гэhэн хүсэл hанааем эзэлhэн байна.

Һургуулияа дүүргэхэдэм, Софья Доржиевна Буряадай арадай поэт Цырен-Дулма Дондоковагай «Гараа үгыш, хүн!» гэжэ ном намда бэлэглэhэн юм. «Хаанашье, ямаршье ажалтай байхадаа, буряад hайхан хэлэеэ үргэжэ ябаарай!» гэжэ багшамни захяа бэлэй. Энэ захяаень дүүргэхэ гэжэ бүхы наhаараа оролдонобди.

Софья Доржиевна өөрөө уран зохёолдо шүлhэтэй бэлэй. Очерк, статьянуудые бэшэхэhээ гадна ехэ hонирхолтой хори гаран найруулгануудые «Байгал» журналда, «Саяан», «Буряад үнэн» сонинуудта толилуулhан юм. Буряадай Уран зохёолшодой холбооной 60 жэлэй ойдо зорюулагдаhан «Саяан» сониной хэблэдэг Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй хуудаhанда (1994 оной ноябриин 25-най дугаар) Софья Сотниковагай «Бүхэ эхэнэрэй хуби заяан» гэжэ найруулга hонирхон уншаhанаа эли hанадагби.

Найруулгын эхиндэ автор гол үйлэдэгшэ нюур Дулмын уг гарбалтай холбоотой урданай нэгэ домог хөөрэнэ. Хэдыдэхи холо үеын иибиинь (хүгшэн эжынь) газаагуур ябатараа, тэнгэриин үүдэнэй нээгдэхые харажархиhан юм ха. Олон юумэ гуйха hанаан байбашье, гансал «бүхэ бүдүүнhээнь» гэжэ хашхаржа үрдеэд байтарнь, тэнгэриин үүдэн хаагдашалай: «Тэрэ гэhэнhээ хойшо тэдэнэй угта бултадаа — эрэ эхэнэргүй бүхэ болошоhон юм гэлсэдэг» гээд автор тодорхойлно.

Дулмын дүрые зураглахадаа, иимэ нэгэ тодорхойлол хэрэглэнэ: «Арба хүрэжэ ябахадаа, хүршэ тосхонhоо пүүд таряа үргэлөөд, харижа ерэhэн байгаа. „Наhаа хүсэхэдөө, ямар болохоб? Юунэй түрээдэhэн гээшэб?“ гэжэ зон эбэр-шэбэр гэлдэгшэ бэлэй». Эхэнэр хүниие доогуур тоолоhон, доромжолhон ушарые «түрээдэhэн» гэжэ үгөөр автор элирхэйлнэ.

Басаганай хуби заяанай яагаад эрьеhэн тухай мэдэхэ hанаатай уншагшад үйлын хүгжэлтэ анхаралтай ажаглана. Нютагай мундуу бүхэ Сэрэнэй басаганда аhалдахада, утаhан бүhэhөөнь бажуужа абаад, харша дээгүүр шэдэжэрхиhэн Дулмын зоригтой байhанда гайхана.

Гансал заахан Даша хажуугаарнь эрьелдээд hаладаггүй байгаа. Үргэ аманда бэрхэ, шуран хурдан Даша 13 наhатай болотороо ургаад, саашаа тэрэ зандаа үлэшэhэн гэжэ автор тодорхойлно. Дулмаhаа метр шахуу набтар байгаа. Энэ жэгтэй ушар тухай автор иигэжэ бодомжолно: «Хүнэй хуби элдэб ха юм даа. Тэдэ хоёр табилангаараа тад ондоошье hаа, бэе бэеэ нааршаадаг байгаа. «Дулматайл гэрлээ hаа, таарахаб, ажалаа хамhаад хэхэдэ hайн байха, бүхэ бүдүүн, үндэр үри үхибүүд түрэхэ» гэжэ Даша бододог hэн. Харин Дулмань «Дашатайл айл болобол, амар hуухаб, гар үзүуртэ зарахада габшуурхан, хэлэhэн соом байха, зааханшье hаа, сэбэрээрээ хэнhээшье дутанагүй ха юм» гэжэ бододог байгаа.

Айл болоод, ан-бун жаргажа hууhан эдэ хоёрые хэрэлдүүлhэн муухай ушар тухай автор иигэжэ хөөрэнэ: «Заахан Дашатанда хүршэ hуудаг Һагшааханай бэри Дулматай худаг дээрэ уулзаад, иигэжэ хэлэбэ:

— Ши Дашаяа ажагланагүй гүш? Энэ hалхин hарьмай Дугармаатай ушарhаар, урдаhаань дулааханаар гэтээд hалангүй байхыень би оло хараалби. Мүнөө хаана ошооб даа? Иигэжэ байhаа талада hуужа үгэбэш...»

Уур сухалда абтаhан Дулма үбhэндэ ошоhон Дашаяа хүлеэжэ ядан, гэр соогуураа гэшхэлнэ. Үбгэнэйнгээ орожо ерэхэтэй адли, аминайнь хаагдаха болотор дээрэhээнь таhа дараад, hайса «элдэбэ». «Хаба хальhагүй байгаад, hамгадай хойноhоо гүйхэш» гэжэ хараал табижа байгаад, Дулма галаа түлижэ оробо.



Үhөөгөө абаха hанаатай Даша гүйжэ бодоод, галай амhарта согсойжо hууhан Дулмынгаа нюур руунь хэдэн дахин нюдаргадажа үрдибэ ха. Дулмаhаань тэрьелжэ, гуламтаяа тойроод гүйбэ. Тиигэжэ байтараа хоймортоо гүйжэ гараба. Дулма хойморойнгоо урда ерээд, зог татаба. Заншалай ёhоор эхэнэр хүн хойморто гараха эрхэгүй, сээртэй бэлэй. Энэ байдалые автор иигэжэ тайлбарилна:

«...„Сээртэй“ гэhэн үгэдэ баригдаhан саг бэлэй. Хэрбээ мүнөө сагта hаа, Дулма ядро түлхилгөөр гэхэ гү, али диск шэдэлгээр СССР-эй, Европын, дэлхэйн, Олимпиин наадануудай чемпионшье боложо магадгүй hэн бэзэ».

Хэнгэргэ голые хүл нюсэгөөр ойможо гараад, Дулма ехээр үбдэшөө hэн. Хандагайтын дасанhаа ламые залахадань, «Эхэнэр хүн байгаад, ехээр бүхэрхэжэ, хүсэеэ хүндэ харуулжа ябанаш. Тиигээд лэ үбдэжэ байнаш» гэжэ абарал буулгаhан юм ха. Тэрэ гэhэнhээ хойшо Дулма энэ тэрэ юумэ үргэхэеэ болишоо hэн. 

Найруулгаяа автор иигэжэ түгэсхэнэ: «Хороной хорондо үрэ hадаhандань тэрэ хүсэниинь шуhаараа дамжаhай гэжэ зальбаржа ябадагби». Совет үедэ энэ зохёол бэшэгдэhэн гэжэ элил даа. Гэбэшье эндэ табигдаhан хүнүүд хоорондын харилсаанай асуудал мүнөөшье шухала удхатай бшуу.

Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ литературна нэгэдэлэй гэшүүн Софья Сотникова «РСФСР-эй арадай гэгээрэлэй отличник» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн, «В.И.Ленинэй түрэhөөр 100 жэлэй ойдо» медаляар шагнагдаhан байна. Ниитын ажал хэжэ ябаа: hургуулиин профкомой түруулэгшэ, пропагандист, лектор, хүдөөгэй корреспондент (селькор), партийна эхин эмхиин секретарь.

Софья Доржиевна эрхим багша байхаhаа гадна табан үхибүудые үргэhэн эхэ юм. Наhанайнгаа нүхэр Дондок Содномович Армаевтай хамта Вячеслав, Иннокентий, Баяр, Жаргал, Сэсэг үринэрөө хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүргөө, дээдэ hургуулитай болгоо hэн.

Эрхим хүндэтэ багшымнай hайн hайхан абари зан, аша туhатай ажалынь олон үе шабинартань үндэр hайхан үльгэр жэшээ боложо мүнхэрөөл даа.