Буряад-монгол ороной мэдээжэ зон
Буряад дуунда сэлмэг гуниг бэлэглэhэн юм
13 февраля 2023
2171
Базыр Цырендашиевай мүнхэ дурасхаалда
«Согто-Хангил» гэжэ дуулаhан буряад хүнэй ухаанда энэ нютагые магтан түүрээhэн суута дуунай хүгжэм, уянгата шүлэгэй мүрнүүд яаха аргагүй ородог даа:
Ножиин нуур
Энхэ мүнхын аршаан түгэс
Эгээл нангин үлгы нютаг —
Сэсэг набшаар надхан байдаг
Сэлгеэ номин Согто-Хангил, Согто-Хангил!
Табан хушуун адуу малтай
Талын хүнэй хоймор нютаг —
Хэтын жаргал юрѳѳн байдаг
Хэзээш минии Согто-Хангил, Согто-Хангил!
Агын талын хоймор нютаг Согто-Хангилда 1936 оной апрелиин 10-да түрэhэн Базыр Цырендашиев нангин үлгы нютагаа, энхэ мүнхэ Буряадаа дэлхэй дүүрэн суурхуулhан хүнүүдэй нэгэн. Багаhаань хүдѳѳгэй хара ажал хэжэ хүдэржэhэн хүбүүхэн бүри 12-тойдоо трактор жолоододог болоо hэн. Хүгжэм дуунда айхабтар дуратай хүбүүн hургуулиин наhандаа Агын аймагай клуб болон Соёлой байшануудта болодог hайндэрэй наадануудта ото хабаададаг байгаа. Саашадаа суута дуушан, СССР-эй арадай артист болоhон Ким Базарсадаевтай хамта хоолой нэгэдүүлэн, хэдэн дахин иимэ нааданда дуулаhан юм.
Согто-Хангил нютаг айхабтар баян байгаалитай, орон дэлхэйн үзэсхэлэн болохо Ножиин нуурhаа холо бэшэ оршодог. Түб Азиин гүн сооhоо, заха хизааргүй тала дайдаhаа тоогүй олон шубууд энэ Ножиин нуур шэлэжэ, байрлажа амараад, намартаа аяар холын Австрали руу ниидэдэг заншалтай. Хабартаа гэдэргээ бусаха замдаа Ножиин нуурта буугаад, хүл хѳѳрсэг болодог даа. Эгээл иимэ хаhада ерээдүй хүгжэмшэнэй дэлхэйдэ мүндэлхэдэ, шубуудай аянай дуун тэрэнэй үлгын дуунтай нэгэдээ болоо гээшэ гү?
А.Арсаланов, Г.Цыдынжапов бүлэтэеэ
Энэ нютагhаа Буряадай мэдээжэ хүгжэмшэд Абида болон Аюша Арсалановууд урган гараhан түүхэтэй. РСФСР-эй габьяата артист, Буряад оперын түрүүшын дуушадай нэгэн Абида Арсаланов, олон жэлэй туршада Буряадай оперно театрай оркестрые хүтэлhэн, буряад угсаатан сооhоо эгээн түрүүшын мэргэжэлтэ дирижер, РСФСР-эй урлалай габьяата ажал ябуулагша Аюша Арсаланов гэгшэдэй алдар нэрэ, үндэр жэшээ Базыр Цырендашиевые уряалжа, хүгжэмтэй хуби заяагаа холбоходонь нүлѳѳлѳѳ ёhотой. Согто-Хангилай мүнѳѳ үеын уран бэлигтэй эдиршүүл Абида Арсалановай нэрэмжэтэ Хүүгэдэй урлалай hургуулида уран зурагта, дуу хүгжэмдэ, уян хатарта hурадаг. «Мандала» гэжэ нютагай ансамбль Х Уласхоорондын хүүгэдэй урлалай фестиваль-конкурсын Гран-Придэ, лауреадай 1 шатын дипломдо хүртэнхэй.
Б.Цырендашиев Буряад композиторнуудай дүхэриг соо
1955 ондо П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи дүүргэhэн Б.О.Цырендашиев Агын тойрогой Соёлой байшанай уран hайханай талаар хүтэлбэрилэгшын ажалhаа эхилээд, Чувашай АССР-эй Шумерля хотын Соёлой байшангай захиралай, гэдэргээ Буряад орондоо бусаад, Уласай арадай уран бэлигэй түбэй методистын, удаань захиралай тушаалда худэлнэ. Буряадай гүрэнэй филармониин уран hайханай талаар хүтэлбэрилэгшѳѳр, Улаан-Yдын 1-дэхи хүгжэмэй hургуулиин захиралаар хүдэлhэн байна. 1989-1998 онуудта Буряадай Хүгжэмшэдэй холбоониие хүтэлѳѳ hэн.
Нима-абгай эжытэеэ
1957 ондо «Агын вальс» гэhэн дууниинь мэдээжэ болоод, Базыр Цырендашиев тэрэ гэhээр олоной дура буляаhан уянгата дуунуудай хүгжэм зохёогшо гэжэ суурхаа бэлэй. Хоорой гүйсэдхэхэ зохёолнуудай, фортепианна миниатюрануудай, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн тухай үлхѳѳ дуулал (вокальный цикл) бүтээлэй автор байбашье, гол түлэб буряад аялгаараа сэдьхэл уяруулма уянгата дуунуудые мүндэлүүлэгшэ гэжэ суурхаа hэн.
Элитэ ирагуу найрагшад Дамба Жалсараевай, Николай Дамдиновай, Мэлс Самбуевай, Цырендулма Дондогойн, Гунга Чимитовэй, Георгий Дашабыловай шүлэгүүд дээрэ зохёоhон олон дуунуудтай. Тиибэ яабашье, эгээн суута дуунуудайнь мүрнүүд Даша Дамбаевай, Дондог Улзытуевай гуурhан дороhоо гараhан гээд hанагдадаг.
Базыр ба Цындыма Цырендашиевууд
Даша Дамбаевай Агаар аяншалха үедѳѳ бэшэhэн Согто-Хангил тухай, мүн «Хүсэл» гэhэн шүлэгүүдтэ хадуугдама хүгжэм зохёогоо hэн. «Сэлэнгэ», «Түрүүшын дуран» гэжэ дуунуудынь шагнагшадай сэдьхэлэй нарин хүбшэргэй дайрадаг эди шэдитэй. Эдэ дуунуудые СССР-эй арадай артист Дугаржаб Дашиевай дуулахые нэгэтэ бэшэ дуулаhан хүм. Жэгтэйнь гэхэдэ, арадай дуушан эдэ дуу таталуулхадаа, хододоо ямар нэгэ ондоохоноор зэдэлүүлжэ, уян hайхан хоолойнгоо арга шэдиие шэнэ талаhаа харуулжа, шагнагшадые гайхуулдаг бэлэй.
Сэлмэг hарын толон доро
Сэдьхэн шамай, гуниглан,
hаруул сэлмэг шарайеш
hанан, hанан уярнаб.
Хүхын дуута солгёон хаhамни,
Хүлгэн дахинаа бусадаг hай.
Эдир наhамни, эхин дурамни
Эрьен дахинаа бусадаг hай.
Дондог Улзытуевай гүнзэгы философско удхатай шүлэгүүдтэ тааруу хүгжэм зохёожо шадаhаниинь гайхамшаг. Арад түмэнэй дура сэдьхэл эзэлhэн «Дуран тухай дуун» гэжэ айхабтар уянгата зохёол нэрлэе. «Уулзатараа баяртай» гэжэ Д.Улзытуевай шүлэгэй эжыдээ зорюулагдаhан мүрнүүдэйнь гунигтайшье hаа, дахин уулзахын найдалай мэдэрэл бѳѳмэйлhэн уян хүгжэм зохёогоо бшуу:
Уудам, уудам, уудам дэлхэй дээр
Ууган түрэл нэгэл эжы бии.
Ууган түрэл эжы, шамтайгаа
Уйлан, хайлан тараа бэлэйлди.
Уулзатараа, эжымни,
Уулзатараа баяртай.
«Хүрин алаг зүрхые эзэлhэн хүнэй гуниг» тухай Дондог Улзытуев олон шүлэг соогоо найруулhан. Гүн ухаанай хүсѳѳр тодолон тайлбарилхаар бэшэ хүнэй жэгтэй мэдэрэл — гуниг тухай шүлэгтэнь буряад хүнэй эльгэ зүрхэ шэмшэрүүлмэ аялга Базыр Цырендашиев тааруулаа hэн:
...Эдирхэн залуу наhамни
Энхэ байхаа яагааб даа.
Эжы баабай хоёрни
Мүнхэ hуухаа яагааб даа.
Сагай дүрбэн эрьюулгэ
Сахариг болоод үнгэрнэ.
Сарюун наhанайм эрьюулгэ
Дуулан жэргэн үнгэрнэ.
Согто-Хангилай эдир уран бэлигтэн
Ород поэзиин дээжэ шүлэгүүд гэжэ тоологдодог А.Пушкинай, М.Лермонтовэй, Ф.Тютчевай зохёолнуудта гүнзэгы уянгатай хүгжэм найруулжа шадаhан П.Чайковскиин, М.Глинкын, С.Рахманиновай романснууд хэдэн зуун жэлэй хилэ дабажа, мүнѳѳшье зэдэлhэн зандаа.
Б.Цырендашиевай сэлмэг гуниг дүүрэн буряад hайхан уянгата дуунууд арад түмэндѳѳ бэлэг боложо хэтэ мүнхэдѳѳ үлэнхэй.
РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша, Агын Буряадай тойрогой хүндэтэ эрхэтэн, Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, Хүндэлэлэй орденой кавалер Базыр Очирович Цырендашиевай алтан дэлхэйhээ халин ошоhоор жэл үнгэрбэ. Буряадай хүгжэм найруулгын хүгжэлтэдэ бүхы наhаяа зорюулhан Базыр Цырендашиевай уянгата hайхан дуунууд түрэл арадайнь зүрхэ сэдьхэлдэ мүнхэ.
Ножиин нуур
Энхэ мүнхын аршаан түгэс
Эгээл нангин үлгы нютаг —
Сэсэг набшаар надхан байдаг
Сэлгеэ номин Согто-Хангил, Согто-Хангил!
Табан хушуун адуу малтай
Талын хүнэй хоймор нютаг —
Хэтын жаргал юрѳѳн байдаг
Хэзээш минии Согто-Хангил, Согто-Хангил!
Агын талын хоймор нютаг Согто-Хангилда 1936 оной апрелиин 10-да түрэhэн Базыр Цырендашиев нангин үлгы нютагаа, энхэ мүнхэ Буряадаа дэлхэй дүүрэн суурхуулhан хүнүүдэй нэгэн. Багаhаань хүдѳѳгэй хара ажал хэжэ хүдэржэhэн хүбүүхэн бүри 12-тойдоо трактор жолоододог болоо hэн. Хүгжэм дуунда айхабтар дуратай хүбүүн hургуулиин наhандаа Агын аймагай клуб болон Соёлой байшануудта болодог hайндэрэй наадануудта ото хабаададаг байгаа. Саашадаа суута дуушан, СССР-эй арадай артист болоhон Ким Базарсадаевтай хамта хоолой нэгэдүүлэн, хэдэн дахин иимэ нааданда дуулаhан юм.
Согто-Хангил нютаг айхабтар баян байгаалитай, орон дэлхэйн үзэсхэлэн болохо Ножиин нуурhаа холо бэшэ оршодог. Түб Азиин гүн сооhоо, заха хизааргүй тала дайдаhаа тоогүй олон шубууд энэ Ножиин нуур шэлэжэ, байрлажа амараад, намартаа аяар холын Австрали руу ниидэдэг заншалтай. Хабартаа гэдэргээ бусаха замдаа Ножиин нуурта буугаад, хүл хѳѳрсэг болодог даа. Эгээл иимэ хаhада ерээдүй хүгжэмшэнэй дэлхэйдэ мүндэлхэдэ, шубуудай аянай дуун тэрэнэй үлгын дуунтай нэгэдээ болоо гээшэ гү?
А.Арсаланов, Г.Цыдынжапов бүлэтэеэ
Энэ нютагhаа Буряадай мэдээжэ хүгжэмшэд Абида болон Аюша Арсалановууд урган гараhан түүхэтэй. РСФСР-эй габьяата артист, Буряад оперын түрүүшын дуушадай нэгэн Абида Арсаланов, олон жэлэй туршада Буряадай оперно театрай оркестрые хүтэлhэн, буряад угсаатан сооhоо эгээн түрүүшын мэргэжэлтэ дирижер, РСФСР-эй урлалай габьяата ажал ябуулагша Аюша Арсаланов гэгшэдэй алдар нэрэ, үндэр жэшээ Базыр Цырендашиевые уряалжа, хүгжэмтэй хуби заяагаа холбоходонь нүлѳѳлѳѳ ёhотой. Согто-Хангилай мүнѳѳ үеын уран бэлигтэй эдиршүүл Абида Арсалановай нэрэмжэтэ Хүүгэдэй урлалай hургуулида уран зурагта, дуу хүгжэмдэ, уян хатарта hурадаг. «Мандала» гэжэ нютагай ансамбль Х Уласхоорондын хүүгэдэй урлалай фестиваль-конкурсын Гран-Придэ, лауреадай 1 шатын дипломдо хүртэнхэй.
Б.Цырендашиев Буряад композиторнуудай дүхэриг соо
1955 ондо П.Чайковскиин нэрэмжэтэ хүгжэмэй училищи дүүргэhэн Б.О.Цырендашиев Агын тойрогой Соёлой байшанай уран hайханай талаар хүтэлбэрилэгшын ажалhаа эхилээд, Чувашай АССР-эй Шумерля хотын Соёлой байшангай захиралай, гэдэргээ Буряад орондоо бусаад, Уласай арадай уран бэлигэй түбэй методистын, удаань захиралай тушаалда худэлнэ. Буряадай гүрэнэй филармониин уран hайханай талаар хүтэлбэрилэгшѳѳр, Улаан-Yдын 1-дэхи хүгжэмэй hургуулиин захиралаар хүдэлhэн байна. 1989-1998 онуудта Буряадай Хүгжэмшэдэй холбоониие хүтэлѳѳ hэн.
1957 ондо «Агын вальс» гэhэн дууниинь мэдээжэ болоод, Базыр Цырендашиев тэрэ гэhээр олоной дура буляаhан уянгата дуунуудай хүгжэм зохёогшо гэжэ суурхаа бэлэй. Хоорой гүйсэдхэхэ зохёолнуудай, фортепианна миниатюрануудай, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн тухай үлхѳѳ дуулал (вокальный цикл) бүтээлэй автор байбашье, гол түлэб буряад аялгаараа сэдьхэл уяруулма уянгата дуунуудые мүндэлүүлэгшэ гэжэ суурхаа hэн.
Элитэ ирагуу найрагшад Дамба Жалсараевай, Николай Дамдиновай, Мэлс Самбуевай, Цырендулма Дондогойн, Гунга Чимитовэй, Георгий Дашабыловай шүлэгүүд дээрэ зохёоhон олон дуунуудтай. Тиибэ яабашье, эгээн суута дуунуудайнь мүрнүүд Даша Дамбаевай, Дондог Улзытуевай гуурhан дороhоо гараhан гээд hанагдадаг.
Базыр ба Цындыма Цырендашиевууд
Даша Дамбаевай Агаар аяншалха үедѳѳ бэшэhэн Согто-Хангил тухай, мүн «Хүсэл» гэhэн шүлэгүүдтэ хадуугдама хүгжэм зохёогоо hэн. «Сэлэнгэ», «Түрүүшын дуран» гэжэ дуунуудынь шагнагшадай сэдьхэлэй нарин хүбшэргэй дайрадаг эди шэдитэй. Эдэ дуунуудые СССР-эй арадай артист Дугаржаб Дашиевай дуулахые нэгэтэ бэшэ дуулаhан хүм. Жэгтэйнь гэхэдэ, арадай дуушан эдэ дуу таталуулхадаа, хододоо ямар нэгэ ондоохоноор зэдэлүүлжэ, уян hайхан хоолойнгоо арга шэдиие шэнэ талаhаа харуулжа, шагнагшадые гайхуулдаг бэлэй.
Сэлмэг hарын толон доро
Сэдьхэн шамай, гуниглан,
hаруул сэлмэг шарайеш
hанан, hанан уярнаб.
Хүхын дуута солгёон хаhамни,
Хүлгэн дахинаа бусадаг hай.
Эдир наhамни, эхин дурамни
Эрьен дахинаа бусадаг hай.
Дондог Улзытуевай гүнзэгы философско удхатай шүлэгүүдтэ тааруу хүгжэм зохёожо шадаhаниинь гайхамшаг. Арад түмэнэй дура сэдьхэл эзэлhэн «Дуран тухай дуун» гэжэ айхабтар уянгата зохёол нэрлэе. «Уулзатараа баяртай» гэжэ Д.Улзытуевай шүлэгэй эжыдээ зорюулагдаhан мүрнүүдэйнь гунигтайшье hаа, дахин уулзахын найдалай мэдэрэл бѳѳмэйлhэн уян хүгжэм зохёогоо бшуу:
Уудам, уудам, уудам дэлхэй дээр
Ууган түрэл нэгэл эжы бии.
Ууган түрэл эжы, шамтайгаа
Уйлан, хайлан тараа бэлэйлди.
Уулзатараа, эжымни,
Уулзатараа баяртай.
«Хүрин алаг зүрхые эзэлhэн хүнэй гуниг» тухай Дондог Улзытуев олон шүлэг соогоо найруулhан. Гүн ухаанай хүсѳѳр тодолон тайлбарилхаар бэшэ хүнэй жэгтэй мэдэрэл — гуниг тухай шүлэгтэнь буряад хүнэй эльгэ зүрхэ шэмшэрүүлмэ аялга Базыр Цырендашиев тааруулаа hэн:
...Эдирхэн залуу наhамни
Энхэ байхаа яагааб даа.
Эжы баабай хоёрни
Мүнхэ hуухаа яагааб даа.
Сагай дүрбэн эрьюулгэ
Сахариг болоод үнгэрнэ.
Сарюун наhанайм эрьюулгэ
Дуулан жэргэн үнгэрнэ.
Согто-Хангилай эдир уран бэлигтэн
Ород поэзиин дээжэ шүлэгүүд гэжэ тоологдодог А.Пушкинай, М.Лермонтовэй, Ф.Тютчевай зохёолнуудта гүнзэгы уянгатай хүгжэм найруулжа шадаhан П.Чайковскиин, М.Глинкын, С.Рахманиновай романснууд хэдэн зуун жэлэй хилэ дабажа, мүнѳѳшье зэдэлhэн зандаа.
Б.Цырендашиевай сэлмэг гуниг дүүрэн буряад hайхан уянгата дуунууд арад түмэндѳѳ бэлэг боложо хэтэ мүнхэдѳѳ үлэнхэй.
РСФСР-эй искусствын габьяата ажал ябуулагша, Агын Буряадай тойрогой хүндэтэ эрхэтэн, Буряадай АССР-эй Гүрэнэй шангай лауреат, Хүндэлэлэй орденой кавалер Базыр Очирович Цырендашиевай алтан дэлхэйhээ халин ошоhоор жэл үнгэрбэ. Буряадай хүгжэм найруулгын хүгжэлтэдэ бүхы наhаяа зорюулhан Базыр Цырендашиевай уянгата hайхан дуунууд түрэл арадайнь зүрхэ сэдьхэлдэ мүнхэ.