Хотогор баян Хориин аймаг

Кульск гэжэ hуурин аймагай түб болоhон. 1926 оной февраль hараhаа Хори hуурин (тэрэ үедэ Доодо-Анаа) аймагай түб болоо бэлэй. Урид Хориин Талын Дүүмын оршодог түб hууриниие болон Базаар гэhэн hууриниие ниилүүлхэдэ, Хори гэhэн томо түб байгуулагдаа бшуу.



1806 ондо Хоридо Онинско буряад приходско училищи нээгдэhэн байгаа. Эрхим hурагшадайнь зэргэдэ түрүүшын буряад мэргэжэлтэ эмшэн Базар-Сада Ямпиловые нэрлэхээр. Гадна хоёр эхин hургуули хүдэлжэ байгаа. Тэндэ 140-150 хүүгэдые 9 багшанар үзэг бэшэгтэ hургадаг hэн. Онинско училищиин hуури дээрэ зүблэлтэ үедэ ШКМ — Комсомол залуушуулай hургуули бии болгогдоо. Хориин hургуулида уран зохёолшо Хоца Намсараев, зон соо «Жана-багша» гэжэ алдаршаhан Жана Дугарова хүдэлѳѳ. Тэрэ үеын суута шабинарай тоодо ерээдүй солото артист Чойжинима Генинов, арадай зохёолшо, Социалис Ажалай Герой Цокто Номтоев, РСФСР-эй габьяата зүжэгшэн, оперын дуушан, 1943 ондо дайнда унаhан Иван Батурин, элитэ композитор Жигжит Батуев болон бусад. Советскэ Союзай Герой Д.Жанаевай нэрэмжэтэ Хориин 1-дэхи hургуули гэжэ мүнѳѳ суурхадаг энэ hургуули дүүргэгшэдэй зэргэдэ эрдэмэй 18 доктор, 58 кандидат тоологдоно. Хориин 1-дэхи ба 2-дохи hургуули Буряад ороной эрхим hургуулинуудай тоодо орожо, 1-1 сая түхэриг грант абаhан (2014 оной мэдээн). 

Хориин аймагта мүнѳѳ үедэ 27 дунда hургуули, нэмэлтэ hуралсалай 5 эмхи, 15 хүүгэдэй сэсэрлиг хүдэлнэ. 7 hургуулида доогуур ангинуудта хари хэлэнүүдые заажа эхилдэг, 6 сэсэрлигтэ буряад хэлэ үзэдэг. 

Хубисхалай урда тээ дасанууд эрдэм болбосоролой, соёлой түбүүд байгаа. Хоридо эгээн ехэ, эгээн суутай Анаагай дасан бэлэй. 1795 ондо дасанай модон байшан баригдаа. 1811-1868 онуудта шулуугаар үндэр hайхан дасан бодхоогдоо hэн.



Түрүүшын хамба-лама Дамба-Даржаа Заяевта Орос гүрэнэй хоёрдугаар Екатерина хатан ѳѳрынгѳѳ хүрэг-бюст бэлэг барихадань, Заяев хамба-лама Анаагай дасанда үргэhэн байха юм. Энэ түүхэтэ бэлэг хубисхалай hүүлээрхи үймѳѳтэ сагта үгы болошоо hэн. 2019 ондо энэ хүрэгэй буулгабариие (копия бюста) Анаагай дасанда бусаагаа бэлэй.



Шажан мүргэлые хашажа, хориhон, hүмэ дасануудые hандаргаhан зүблэлтэ үедэ Анаагай дасанай байшан дэлбэлэгдэhэн, олон мянган нангин зүйлнүүд, урлал бүтээлнүүдынь үгы хэгдэhэн гү, али хаа хаагуур тараhан юм. 2012 ондо иимэ зэндэмэни зүйлнүүдэй нэгэн дунгар-яншил Хэжэнгын Могсохонhоо дамжуулагдаа hэн.



 2017 ондо Яруунын Yльдэргэhѳѳ Бурхан Багшын шарил хадагалhан алтан субарга хамба-лама Дамба Аюшеевтэ дамжуулагдаhан байгаа. 20 зуун жэлэй эхиндэ энэ субаргые цанид-хамба Агван Доржиев Түбэдhѳѳ хоёрдугаар Николай хаанда Далай ламаhаа бэлэг асарhан түүхэтэй. Хаан бэлэгые гэдэргэнь бусаахадань, Анаагай дасанда Агван Доржиев үргѳѳ бэлэй. Хамба-лама Д.Аюшеев субаргые Анаагай дасанай шэрээтэ Лэгсэг ламада дамжуулаа.

Арба нэгэн эсэгын hалаа болохо
Арад зоноо тэнжүүлhэн,
Yргэн дэлюун Буряад орон соогуураа
Yндэр нэрээ нэрлүүлhэн —
Хонгор hайхан
Хориин дайда,
Хотогор баян
Хориин аймаг!

Хубисхалай урда тээ Хори, Хэжэнгэ, Загарайн нютагуудые нэгэ эмшэлгын газар хангадаг байгаа. Тэндэ 1 эмшэн, 2 фельдшер хүдэлдэг hаа, республикын байгуулагдаhаар 35 жэл үнгэрхэдэ, ганса Хориин аймагта 5 больница, 22 фельдшерскэ пункт, 2 амбулатори, 1 санатори бии болоод байгаа. Бүхыдѳѳ 120 эмшэд болон фельдшернүүд аймагта хүдэлдэг hэн. («Хоринский район в документах и фактах» гэhэн номhоо мэдээнүүд эндэ ба саашадаа хэрэглэгдэбэ).

Зүблэлтэ үедэ соёлой ажал эдэбхитэй ябуулагдадаг байгаа. 1958 оной байдалаар Хориин аймагта 24 клуб, 18 номой сан, 27 кино-түхеэрэлгэнүүд хүн зониие хангадаг байгаа. Аймагай захиргаан соёлой hалбарида горитой анхарал хандуулжа, экономическа хэсүүхэн үедэшье бүтэн үлээхэ гэжэ оролдоо. Мүнѳѳдѳѳ эндэ 25 номой сан, 21 Соёлой байшан хүдэлнэ, 113 соёлой мэргэжэлтэд ажал ябуулна. Аймагай түбэй номой санда нээгдэhэн уралигай таhагта зон олоор ябадаг. Эндэ хүүхэлдэйнүүдые урлажа hургадаг. Ехэшүүл хүүгэдээ орхёод, хэрэгтэй эмхи зургаанда орохоёо ошодог юм.

Аймагай түбэй номой сан Буряадай арадай поэт Дамба Жалсараевай нэрэ зүүдэг. 17 жэлэй туршада Буряадай АССР-эй соёлой сайдай тушаалда хүдэлhэн Д.З.Жалсараев Хориин аймагай Доодо-Гол нютагта түрэhэн юм. Тэрэнэй hүр жабхаланта шүлэг Буряад Уласай гимн болонхой. Хориин аймаг тухай шүлэгтэнь композитор Базыр Цырендашиевай хүгжэм зохёоhон дуун аймагай гимн болоhон түүхэтэй.



Ажабайдал, ажалай габьяа гэхэдэ,
Алдар солоо харуулhан,
Алтан зугаа, буряад уран дуунуудаа
Алиш тээгүүр мандуулhан —
Хонгор hайхан
Хориин дайда,
Хотогор баян
Хориин аймаг!

1917 он болотор Хориин аймагай дэбисхэртэ промышленна нэгэшье предприяти байгаагүй юм. Зүблэлтэ үедэ 3 леспромхоз нээгдээ. Аймагай промкомбинат, мелькомбинат, тоhоной завод амжалтатай хүдэлдэг байhан. Аймагта 1929 он болотор нүүдэл мал ажалтай багахан таряашадай ажахынууд тоологдодог hэн. Хүлэй-Нуга гэжэ газарта «Улаан Туяа» гэжэ коммуна байгуулагдахада, 11 гэр бүлэ коммунада ороhон юм. 11 ажал хэхэ наhанай эрэшүүл, 15 эхэнэр, бэшэн үхибүүд байгаа. Хамтын ажалай дүн харагдажа, 1930 ондо Yдын голой, Наран, Түглэ болон бусад газарта ажаhуудаг зон коммунада орожо эхилhэн юм.

Ааланай дэбисхэртэ 1930-аад онуудай эхеэр «Ленинэй туяа» гэжэ колхоз эмхидхэгдэхэдэ, 12 бүлэ ороhон. Тэрэнэй түрүүлэгшээр Балсамба Лхасаранов hунгагдаа. 1931 ондо «Улаан-Ажал», «Охотник» гэhэн хамтын ажахынууд байгуулагдаа hэн. 1934 ондо эдэ жэжэхэн ажахынууд нэгэдэжэ, «Сталинай зам» гэжэ томо колхоз бии болоо hэн. Энэ колхозой түрүүлэгшээр элдэб жэлнүүдтэ Лхасаран Ринчинов, Гүнсэн Цыденова, Цыдып Цыренов, Базар Цыренжапов, Дашацырен Гомбодапов, Даржа Цыбикжапов, Митып Санданов, Базар-Дара Гасаранов, Мижит Ширапов гэгшэд хүдэлѳѳ. Эдэ зон сооhоо эгээн мэдээжэ хүниинь Гүнсэн Аюшеевна Цыденова гээшэ ааб даа.



Ородой-Адаг нютагта 1909 ондо түрэhэн Гүнсэн Цыденова Хяагтын совпартшкола дүүргээд, Анаада «Сталинай зам» колхозой түрүүлэгшээр томилогдоо hэн. Шуран шударгы зантай, зонтой үгэеэ ойлголсожо ядадаггүй, абьяастай түргэнѳѳр ажалаа ябуулдаг энэ хүтэлбэрилэгшые ажахынхид ехэтэ хүндэлдэг hэн. Колхозые хүгжѳѳhэнэй hүүлээр 1935-1937 онуудта Ашангын сомоной зүблэл хүтэлѳѳ. Тэрэнэй оролдолгоор Ашангын сомоной hууринуудта клубууд, хүүгэдэй сэсэрлигүүд, медпунктнууд баригдаа hэн. Ашангын сомон аймагай түрүүшүүлэй тоодо ороо бэлэй. 1937 ондо СССР-эй Верховно Соведэй депудадуудые hунгалта болоходо, Г.А.Цыденовае энэ үндэр тушаалда дэбжүүлээ hэн. hунгалтын дүнгѳѳр Гүнсэн Цыденова СССР-эй Верховно Соведэй, мүн БМАССР-эй Верховно Соведэй депутадаар hунгагдаhан юм.

1941 ондо тэрэниие республикын Верховно Соведэй Президиумэй түрүүлэгшээр hунгаба. Дайнай болон дайнай hүүлээрхи хүшэр хүндэ жэлнүүдтэ, 1947 он болотор Гүнсэн Аюшеевна Цыденова харюусалгатай энэ ажалаа үнэн сэхээр бэелүүлhэн габьяатай. «Буряадай АССР-эй габьяата ветеринарна врач» гэhэн хүндэтэ нэрэтэй, гүрэн түрын олон орден, медальнуудта хүртэhэн гайхамшаг энэ хүнэй ажал хэрэг, нэрэ соло буряад зоной дурасхаалда мүнхэ үлэнхэй. 

Аймагай түбэй Соёлой байшанда «Соёл» гэhэн национальна проектын шугамаар капитальна заhабари хэгдээд, шэнэ сагай оньhон түхеэрэлгэнүүдтэй тайзан, халтирхагүй шалатай хатарай танхим түхеэрэгдэнхэй. Дуу хатарай арадай «Yдэ» ансамбль, хүүгэдэй жэшээтэ аман зохёолой 2 ансамбль, ехэ зоной арадай 3 ансамбль Хориин аймагта аша үрэтэй хүдэлдэг. Жэл бүри аймагта үргэн дэлисэтэйгээр Сагаалган, Масленица, «Дангина-Гэсэр» конкурс, «Алтан гургалдай» гэhэн арадай дуу гүйсэдхэгшэдэй конкурс, залуу эстрадна дуушадай урилдаан, фольклорно эмхинүүдэй фестиваль, айл бүлэнүүдэй «Түрэл гуламтын ошон» гэhэн аймагай мүрысѳѳн, «Хори буряадуудай заншалта хубсаhан» гэжэ харалга-конкурс олон зоной анхарал татадаг. 


Аймагай түүхын-хизаар ороноо шэнжэлэлгын музейе И.Я.Трунев байгуулhан. Эгээн урданай, үнэтэй суглуулбаринууд гэхэдэ, шулуун зэбсэгэй үеын, хүрэл болон түмэр зэбсэгэй үеын ажалай хэрэгсэлнүүд болоно. Эндэ табигдаhан буряад hэеы гэр соо гал гуламта, бурханай гунгарваа, 19-дэхи ба 20 зуун жэлэй эхиндэ үмдэдэг байhан гутал, хубсаhан, гэр бараанай хэрэгсэлнүүд, арадай хүгжэмтэ инструментнүүд харагшадай үзэмжэдэ дурадхагдана.

Анаа, Хүрбэ, аригуун Yдѳѳр зубшажа,
Адуу малаа бэлшүүлhэн,
Хүдэр хүбүүд, хүхюун сэбэр басагадаа
Хүрьhэн дээрээ жаргуулhан —
Хонгор hайхан
Хориин дайда,
Хотогор баян
Хориин аймаг!



1962 ондо Хориин совхоз байгуулагдахада, Хүлэй болон Ааланай отделени, hүүлдэ Улаан-Одоной отделени бүридэлдэнь оруулагдаа hэн. 1973 оной байдалаар, энэ совхоздо 3 мянган толгой эбэртэ бодо мал, 8 мянган толгой шахуу хонид тоологдодог байгаа. Тарилгын талмай 4943 гектарта хүрэдэг hэн. 1972 оной дүнгѳѳр Хориин совхоз ехэ олзо оршотой гараhан байна. Хонин ажалаар 44 мянган шахуу түхэриг олзо оршо абтаа. Социалис Ажалай Герой Н.Тогмитовагай отарада хүдэлдэг хонишод 8625 түхэриг, түсэбhѳѳ үлүү олон хурьга абаhанай түлѳѳ 4674 түхэриг олзотой гараhан юм. Буряадай арадай поэт, Хориhоо гарбалтай Цырен-Дулма Дондокова хонишодой ажалай соло дуудажа, Верховно Соведэй депутат, хонишон Зоя Жамсарановагай эрэлхэг зориг тухай «Манай басаган» гэжэ поэмэ-репортаж бэшээд, нэрыень түүхэдэ мүнхэрүүлээ бэлэй. 

Түрүү ажахын ажалшад курортнуудта, санаторинуудта амардаг, путевкоор хари гүрэнүүдээр ябадаг байгаа. 1972 ондо Хориин совхозой ажалшад Япон, Энэдхэг, Цейлон, Египет, Сингапур гүрэнүүдээр ябажа ерэhэн юм.

Мүнѳѳ үедэ хүдѳѳ ажахы ехэ хүгжэнги: аймагта 200 шахуу КФХ, 2,5 мянган фермернүүд, үүлтэртэ мал үсхэбэрилдэг 2 мянган ажахы тоологдоно. Мори үсхэбэрилгын ажал яhала хүгжэжэ байна.

Буряад Уласай уран зохёолой хүгжэлтэдэ ѳѳрын мүр үлѳѳhэн Б.Базарон, Д.Жалсараев, Ц.Дондокова, Е.Хоринская, Э.Дугаров, Д.Дамбаев болон бусад хонгор hайхан Хориин дайдаяа магтан түүрээгээ, ажалша бүхэриг арад зонойнь алдар соло дуудаа.



Талаан бэлигтэй зоной үлгы дайда хэтэ мүнхэ hалбархань болтогой!