Уран бэлигтэнэй үлгы дайда

Буряад-монгол угсаатанай өөрын нэрэтэ түрүүшын гүрэнэй байгууламжа тогтоолгые идхан бэелүүлэгшэд Гомбожаб Цыбиков, Элбэг-Доржо Ринчино, Базар Барадин болон бусад болоно. БМАО-гой хүтэлбэриин түрүүлэгшээр Матвей Амагаев, орлогшоор Элбэг-Доржо Ринчино hунгагдаа hэн.

1922 оной январиин 9-дэ РСФСР-эй бүридэлдэ Буряад-Монголой автономито можо байгуулха тухай тогтоол РСФСР-эй ВЦИК абаhан түүхэтэй. РСФСР-эй бүридэлдэхи буряад-монголнуудай можодо Сэлэнгын, Түнхэнэй, Алайрай, Боохоной, Эхирэд-Булагадай аймагууд ороо бэлэй. Эрхүү хотодо болоhон эмхидхэлэй ехэ зүблөөндэ Михей Ербанов, Василий Трубачеев болон бусад мэдээжэ буряад хубисхалшад хабаадажа, М.Ербанов гүйсэдхэхы засаг — Бурисполкомые хүтэлхэ болоhон юм.

1923 ондо буряад-монгол хоёр можо нэгэдүүлэгдэжэ, Буряад-Монголой Автономито Совет Социалис Республика Дээдэ-Yдэ хото ниислэлтэй байгуулагдаhан юм. БМАССР-эй правительство — тэрэ үедэ Арадай Комиссарнуудай Совет (СНК) Михей Николаевич Ербанов (1889-1937) толгойлоо бэлэй.





Залуу республика индустриализациин замаар бата алхамуудые хэhэн юм: 100 гаран промышленна предприяти, тэрэ тоодо ПВЗ, авиазавод, шэлэй завод, ороной зүүн зүгтэ эгээн томо мяханай комбинат, Зэдын вольфрам-молибденэй комбинат баригдаа.

Эдэ жэлнүүдтэ «соёлой хубисхал» болоо: hургуулинууд, училищинууд болон техникумууд, багшанарай болон хүдөө ажахын дээдэ hургуулинууд олон мянган hурагшадай, оюутадай урда үүдэеэ сэлеэ. Эрдэм-шэнжэлгын эмхи зургаанууд, соёлой зургаанууд хүдэлдэг болоо. Мэргэжэлтэ урлал хүгжөөгдэжэ, театрнууд нээгдээ. 



Мүн энэ үедэ хэлэнэй талаар түрын бодолго (государственная языковая политика) бэелүүлэгдэжэ эхилээ. ВЦИК-эй баталhан «Буряад-Монголой Автономито Совет Социалис Уласай гүрэнэй байгууламжа тухай Дүримдэ» буряад-монгол болон ород хэлэнүүд адли тэгшэ эрхэтэй гэжэ тунхаглагдаhан байна. Буряад хэлэ эршэмтэй хүгжөөхын тула hуралсалай номууд, толинууд зохёогдоо, үзэг бэшэг мэдэхэгүй зониие hургаха ажал (ликбез) уластамнай хаа-хаанагүй ябуулагдаа.

1920-1930 онуудта элдэб hалбаринуудта буряад хэлэн эдэбхитэй хэрэглэгдэжэ байгаа. Буряад hургуулинуудта хэшээлнүуд гол түлэб буряадаар үнгэрдэг hэн. Улас доторнай хуушан монгол үзэг бэшэг тээшэ шэглүүлэгдэhэн хэлэн амжалтатай хүгжөөгдэжэ, ном бэшэгэй литературна хэлэн зохёогдожо байгаа. Олон шэнжэлэгшэд энэ үеые буряад уран зохёолой хүгжэн hалбарhан үе гэжэ тоолодог юм. Х.Намсараев, С.Туяа, Ц.Дон, Д.Дашанимаев, Б.Абидуев, Б.Базарон, Ж.Балданжабон болон бусад уран гуурhатан буряад уран зохёолой эшэ үндэhэ табиhан габьяатай. 1934 ондо Буряад-Монголой Уран зохёолшодой холбоон байгуулагдаад, Солбонэ Туяа (Петр Дамбинов) түрүүлэгшээр hунгагдаа бэлэй.

1930 оной июлиин 30-да СССР-эй Засагай газарай шиидхэбэреэр БМАССР шэнээр бии болгогдоhон Баруун-Сибириин хизаарай бүридэлдэ оруулагдаа hэн. 1937 ондо БМАССР-эй бүридэлhѳѳ Усть-Ордын болон Агын буряад автономито тойрогууд гаргагдаhан юм. Тиихэдэ Алайрай, Боохоной, Эхирэд-Булагадай аймагууд Усть-Ордын тойрогто дамжуулагдаа бэлэй. Мүн Баяндайн, Оhын, Нүхэдэй аймагууд тойрогой бүридэлдэ оруулагдаа hэн.

1937 ондо амяарлагдахадаа, тойрогто 764 шадал багатай трактор, 283 комбайн, 109 машина тоологдодог байгаа. 1987 оной байдалаар 5000 трактор, 2500 комбайн, 2500 машина хэрэглэгдэжэ байгаа гэhэн мэдээн ушарна (эндэ ба саашадаа «Усть-Ордын дуун» гэжэ ном сооhоо тоо, баримтанууд хэрэглэгдээ).

1937 ондо Усть-Ордын буряад автономито тойрог байгуулагдахада, 184 hургуули — 4 дунда, долоон жэлэй 16, 164 эхин hургуули тоологдодог hэн. Эдэ hургуулинуудта 600 гаран багшанар хүдэлжэ байгаа. 1987 ондо 64 дунда, 26 найман жэлэй, 155 эхин hургуули хүдэлдэг, 2434 багшанар hуралсалай ба хүмүүжэлэй ажал ябуулдаг hэн.

Тойрог боложо таhархадаа, буряад угсаатанай ажаhуудаг нэлэнхы ехэ дэбисхэр дээрэ соёлой гуламтанууд — 90 клуб, 36 номой сан хангажа байгаа. Тэдэ гол түлэб хуушан гэрнүүд соо байрладаг hэн.



Өѳрын нэрэтэ гүрэн түрэ БМАССР-тэ нэгэ арад боложо нэгэдээд байхадаа, буряад угсаатамнай түрэл хэлэеэ эршэтэй урматайгаар шудалжа, хэлэ бэшэгтэй, эрдэмтэй, түрэл хэлэн дээрэ бэшэгдэhэн уран зохёол, соёлой болон үндэр урлалай бүтээлнүүдые мүндэлүүлжэ байгаа. Буряад арадай баруун hалаа аймагуудта хэр урданhаа аман зохёол ехэ хүгжэнги, суута үльгэршэд тэрэ үедэ үшѳѳ амиды мэндэ, үльгэрѳѳ түүрээhэн зандаа байгаа бшуу. Тэдэниие нэрлэе: Yнгын голой (мүнѳѳ үедэ Алайрай болон Нүхэдэй аймагууд) үльгэршэд Пёохон Петров (1866-1943), Папа Тушемилов (1877-1954), Парамон Дмитриев (1881-1959), Альфор (1887-1945), Бажей Жатухаев (1891-1983), Боохоной уран бэлигтэн Аполлон Тороев (1893-1983) болон бусад.

Буряад аман зохёолhоо hабагшатай, эшэ үндэhэтэй уран зохёол бүтээлгын гайхамшаг үе баруун hалаа буряад аймагуудта тэрэ сагта үзэгдэжэ байгаа. Аман зохёол суглуулгын ажалда бүхы наhаяа зорюулhан эрдэмтэн, литературна онтохо, зүжэгүүдые зохёоhон, бүри 1927 ондо СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн болоhон Сергей Балдаев, шэнэ үеын шэнжэ шанартай үльгэр-поэмэ зохёожо байhан Аполлон Тороев, поэзидэ, драматургида яhала удхатай, бэлиг түгэлдэр алхамуудые хээд байтараа, ниидээн дундаа харбуулhан Сороон Михаханов (1908-1937), Агууехэ дайнда унаhан бэлигтэй зүжэгшэн, хүгжэмшэн, поэт Александр Бардамов (1909-1942), ородоор ба буряадаар бэшэдэг поэт, драматург, ниитын элитэ ажал ябуулагша Солбонэ Туяа (1892-1938) тэрэ гайхамшаг үедэ арад түмэнэйнгээ жаргалтай ерээдүйн түлѳѳ шармайн оролдожо байгаа бэлэй.



Гэр харанхы. Унин утаан.
Гэрэл туяа холо гэлэй.
Шарга морим үлэн — удаан.
Жаргал хэзээ ерэхэ бэлэй?
Дарга шэрүүн, баяд хубхай.
Дараа мании гохо мэхээр.
Шарга морим шабар шабхай.
Жаргал ерэхүү? Хэлыш, хээр.

(Солбонэ Туяа. Жаргал хэзээ ерэхэ бэлэй? В.Петонов буряадшалаа).



Удаадахи үенүүдтэ гайхамшаг жэшээ болоhон хайрата багша Солбонэ Туяада нютагайнь бэлигтэй хүбүүн, поэт, эрдэмтэн Геннадий Дагуровай (1909-1999) зорюулhан дурасхаалай шүлэгhѳѳ хэдэн мүр оршуулбабди:

Yгэ хэлэхэдээ, туг үргэн гараа,
Туг үгы гараха аргатайшье hаа.
Урагшаа нэгэ алхаад, үргэбэ гараа,
Yhэеэ заhаад, ордоhотой захалба:
— Урагшаа, минии буряад арад, урагшаа!
Багшаяа шагнажа, баясана сэдьхэлнай.
Буряад зоноо түүрээн магтаал шүлэгтѳѳ.
Шүлэгэйнь хүсэндэ дали ургаhандал,
Шүтэн, шэбшэн, уяраад абанабди...

Боохоной аймагhаа гарбалтай элитэ эрдэмтэн, Гэсэрэй түлѳѳ олон жэлдэ тэмсэжэ гараhан, ород ба буряад хэлээр тэгшэ бэшэдэг байhан Алексей Улановай шүлэгүүдhээ хэдэ хэдэн мүрнүүдые hануулая:

...Губиин талаhаа Байгал тээшэ
Гулгама hалхид үлеэг лэ.
Зѳѳлэн долгид намай тээгээд,
Заахан хүүгэндэл үлгыдэг лэ. («Долгидоон», 1932 он).

...Минии тоонто — бүргэдэй орон.
Мүлиршэгүй эрдэни хабсагай.
Шамтай юун жэшэхэб одоо,
Шулуун булад хабсагай! («Бүргэдэй уурхай хараа hэм», 1937 он).

Боохоной уран зохёолшо Данри Хилтухин (1905-1978) гол түлэб ородоор бэшэдэг байбашье, «Минии город, минии Ленинград» гэжэ поэмэеэ буряадаар найруулhан юм. 80 жэлэй саана мүндэлhэн мүрнүүдынь мүнѳѳ үе сагта удха шанараа алдаагүй:

Байлдаанда байдаггүй
амар заяан, -
балмад дайсанаал
бажуухаяа зүдхэхэш
маряан.
Хүсэн түгэлдэр
оромнай манаа
хүдэр зоригтойгоор
хүмүүжүүлээ,
hонор ябахымнай түлѳѳ,
hомон сэдьхэлтэй,
hомон бэетэйгээр
араднай манаа
тэнжээгээ...
— Байлдагты, хүбүүдни,
байлдагты зүрхэтэй.
Байлдаанда шадалиг
ябаха хэрэгтэй! —
Ашата дайдамнай
сэрэгшэдээ
харана хурсаар
арбан тээhээнь
юрѳѳлтэй hайхан
харасаар.

Тойрогой түб Усть-Ордынский hуурин урдандаа Харгана гэжэ нэрэтэй байhан. Эндэ ехэ олон түүхэтэ зүйлнүүдые нѳѳсэлhэн Yндэhэн музей анхарал татадаг. 1977 ондо байгуулагдаhан «Талын аялга» гэhэн дуу хатарай ансамбль энэ жэлдэ 45 жэлэй ойн баяр тэмдэглэнэ. Зүблэлтэ үедэ ГДР, МНР гүрэнүүдээр аяншалаа, СССР-эй олон хизаар можонуудаар гастрольдо ябажа, уран бэлигээ харуулаа. Ансамблиин солистаар олон жэл амжалтатай алба хэhэн Буряадай габьяата артист, Усть-Ордын тойрогой соёлой габьяата ажал ябуулагша Татьяна Галсанова урид Буряадай оперно театрта, «Байгал» ансамбльда хэдэн жэл дуулаhан юм. Мүнѳѳ үедэ ансамбльдаа залуу дуушадта багшална. Тойрогой түбэй шэмэг болохо уран бүтээлнүүдэй тоодо бүхы дэлхэйдэ мэдээжэ Даши Намдаковой хүрэг нэрлэхээр.



2008 ондо Усть-Ордын буряад тойрог «автономито» гэhэн нэрэ зэргэеэ алдажа, Эрхүү можын бүридэлдэ оруулагдаа бэлэй. Тиихэдэ Агын тойрогто баhал иимэ хубилалта болоhон байгаа. Буряад ажаhуугшадай түрэл хэлэеэ шудалха, үндэhэн соёлоо хүгжѳѳхэ арга шадалдань энэ шиидхэбэри хэды шэнээн нүлѳѳлѳѳб, саашадаа ямар хойшолонгуудтайб гэжэ саг тодоор харуулна бэзэ.