Угай түүдэгүүд унтархагүй

Түхэреэн сагаан Түнхэнэй Хойморой баруун-хойто захые эзэлhэн Таhархай нютаг. Баруулжаа, Бугата горхоной саада бэедэ — Амар-Гол. Эдэ нютагай нэрэнүүдэй удхые тайлбарилха гэбэл, зуугаад шахуу жэлэй урда эндэхи дайдаар аяншалhан мэдээжэ эрдэмтэн, фольклорист, профессор Л.Е.Элиасовай «Байгалай домог» гэжэ ном соо иимэ мүрнуүдые олохот: «Амар-Гол гээшэ үнэхөөрөө амархан, нам hуудалтай нютаг, дүрбэн талаhаа ой тайгаар хүреэлэгдэнхэй, эндэнь дэмы hалхи шуурган болодоггүй, бусад нютагуудhаа таhаранхай, гансал эмээл мориной, шарга тэргын харгытай нютаг лэ. 



Эндэ hууhан зон холо ойроор зайгаагүй, газар таряалан ехээр эрхилдэггүй, адуу малаа хаража, ан гүрөөhэ агнажа, загаhа барижа, эдэ бүгэдын ашаар ажамидаржа hууhан зон даа...» Бусад нютагуудhаа таhаранхай хадаа Таhархай гэжэ нэрэтэй болоhониинь энэл ха даа. Амар намдуу байдалтай хадаа «Амар-Гол» гэжэ нэршэhэниинь ойлгосотой. Бугата, Хандагайта гэhэн Саяан хадын хормойhоо эхиеэ абаhан гол горхонуудай нэрэнүүд эндэ урда сагта ан гүрөөлэй, буга хандагайн элбэг байhые гэршэлнэ.

Таhархайн зоной угай бэшэг бүридхэжэ, дурасхаалта бэлэг болгожо, удаадахи үенүүдтэ Арабдан-Доржо (зарим ном соо Лопсон-Доржо гээд бэшээтэй) Аюшеевич Гунсенов дамжуулhан габьяатай. Гунсенов таабай гээд бүхы Хоймороор алдаршаhан энэ хүн түрэхэhөө hүбэлгэн хурса ухаатай, сэхэ сэбэр зантай байгаа. 

Цанид-хамба Агван Доржиевай hуурииень заажа үгэhэн, арамнайлагдаhанай hүүлээр ото эрьежэ, хинажа байhан Хандагайтын дасанда нэгэ үбэл байжа, хуушан монгол, түбэд бэшэгтэ hураад, бурханай ном судар өөрөө шудалдаг болоо hэн. Ламын hахил абаагүйшье hаа, бүхы наhаараа буян үйлэдэлгын сэбэр сэхэ жама ёhоор ажаhууhан юм. Нютагай үндэр наhатайшуулай гэршэлhээр, тэрэ үдэр бүри даяан бисалгал хэдэг бэлэй. Хүлөө забилаад, наманшалжа hууhан бэеэрээ газарhаа агаарта хөөрэшэдэг эди шэдитэй, ёhотой йогин байhан.

Түбэд ехэ сангасваа мэргэн лама Хандагайтын дасанда ерээд, Арабдан-Доржо Гунсеновые «Сагаан Шүхэртын хубилгаан» гэжэ нэрлээд, урдань hэхэрэн мүргэжэ, адислуулhан тухай Таhархайн зон домоглон хөөрэдэг юм. Айлда ороходоо, ябадал дундаа тарни уншажа, үбдэжэ байhан үхибүүень эмнээд гарадаг байhан тухай бүхы наhаараа hургуулида багшалhан Намжил Бальжиновна эжымни хөөрэгшэ hэн.

Гунсенов таабайн суглуулhан нютагай зоной hарбаалжан бэшэгүүдые Таhархай тоонтотой уран зохёолшо, дээдэ гарай хирург, Россиин габьяата эмшэн, Түнхэн аймагай хүндэтэ эрхэтэн Аральжин Прушенов олон жэл соо шэнжэлээ, шэнэ үеын зониие оруулжа бэшээ. А-Д.А.Гунсенов таабай тэрэнэй эжын абгань болодог. Энэ шэнжэлгэеэ ном болгожо хэблүүлhэниинь угайнгаа hарбаалжа мэдэхэеэ хүсэhэн зондо ехэ туhатай ном боложо үгэбэ ха юм.



Сагаантан угай эсэгэнь Дондог Манзыевич Прушенов Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай ветеран, нютаг нугадаа ехэ хүндэтэй хүн hэн. Алас-Дурна зүгтэ сэрэгэй алба гараа. Солонгос орониие сүлөөлгын дайнда хабаадаа. «Дайшалхы габьяагай түлөө» медаляар, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай 2 шатын орденоор шагнагдаhан. Сырен-Жап Манзыевич абгань баруун дайнhаа бусаагүй юм. 

Таhархайhаа агууехэ дайнда 120 гаран эрэшүүл мордоhон байна. Тэдээн сооhоо 60 гэдэргээ бусаагүй. Хатуу зоригтой дайлалдаhанай түлөө нютагай сэрэгшэ хүбүүд гүрэн түрын олон үндэр шагналнуудта хүртэhэн. Мэргэн буудагша Жамбал Тулаев Советскэ Союзай Герой болоhон суутай. Улаан Одоной, Дайшалхы Улаан Тугай орденуудтай Ошор Сагалуев, Дайшалхы Улаан Тугай хоёр ордентой Дамнян Бурбоев, Улаан Одоной, Эсэгэ ороноо хамгаалгын дайнай орденуудтай Даба Замбалов, Николай Лыгденов, Владимир Хоборков, эдэл орденуудаар шагнагдаhан, мүн Буряад орондо ори гансаараа аяар хоёр дахин Александр Невскиин ордендо хүртэhэн шэн габьяата Сырен Андыков гээд, үшөөл олон баатар сэрэгшэдые нэрлэхээр. Эдэ баатарнуудай үри hадаhад элинсэгүүдэйнгээ уг гарбалые hайнаар мэдэхын тула уран зохёолшо Аральжин Прушеновэй ном уншажа, тодо мэдээнүүдтэй болохо аргатай.

Багахан нютагhаа ехэ олон уран бэлигтэн урган гараhан түүхэтэй. Арадай дуушан Цырен Хоборков, оперын дуушан, искусство шэнжэлэгшэ эрдэмтэн Вера Лыгденова, нэрэ солото дуушад Долгор Кунтохиева, Татьяна Галсанова, Сэдэб Банчикова, баледэй хатаршан Зоригто Хусаев болон бусад нютагаа суурхуулаа.

Таhархайhаа гарбалтай эрдэмтэд үсөөн бэшэ: хэлэ бэшэгэй эрдэмэй доктор, профессор Саян Балданов, түүхэшэ эрдэмтэн Даши Башинов, физико-математикын эрдэмэй кандидат Батор Ошоров, педагогикын эрдэмэй кандидат Татьяна Замбалова, ВСГУТУ-гай доцент Дышин Булгутова, хэлэ бэшэгэй эрдэмтэн Туяна Самбялова. 



Аральжин Прушенов хирургын хүнгэн бэшэ ажалай хажуугаар уран үгэтэй ханилжа, урданай ёhо заншал, арадайнгаа түүхэ ехэ шуналтайгаар шэнжэлээ. Олон жэлэй зохёохы ажалайнь үрэ дүн — тэрэнэй бэшэhэн шүлэгүүд, «Угай түүхын замаар», «Цветы Унильги» гэжэ поэмэнүүд, рассказууд.

Буряад-монгол арадта, баатарнуудай эртэ урдын нютагта магтаал соло дуудаха үедөө поэт Аральжин Прушенов үндэршье, хотогоршье дайдаар аласай холые дабаха булад туруута хүлэгүүд хэр угһаа байһан гээд түүрээнэ. «Угай туүхын замаар» гэжэ поэмэ сооhоо мүрнүүдые уншая:

Һарын зайтай газарые
Һүни үдэрөөр эбхэхэ
Шэдитэ ехэ ардагууд
Арадай адуунда тэнжээд,
Алишье сэрэгшын дуранда
Заатагүй таараха
Дайшалхы замай хани,
Эрын аюулта наһанда
Этигэлтэ нүхэр,
Эрьеһэн газарта олдомоор. 

Дээдэ гарай хирург Аральжин Прушеновэй хүндөөр үбшэлhэн зониие аргалха аша буянтай ажал хэрэг тухай уран зохёолшо Цырен Галанов «Мүнхын уhата аршаанай эзэн» (2007) гэжэ очерк бэшээ hэн. Багахан Таhархай нютагhаа Саян Аралжинович Дагуев, Светлана Дымбрыновна Соктоева хирург мэргэжэлтэдэй ургажа гараhан ушар hонирхолтой.



Дуулаха бэлигтэй Аральжин Дондокович ахай Майя Сыреновна нүхэртэеэ арадай аман зохёолой «Хэнгэргэ» ансамблиин эдэбхитэй дуушад байгаа. Дондок Манзыевич эсэгэнь ансамблиин эхиндэ мүн лэ ябалсаhан, урданай дуунуудые яагаад дууладаг байhые яhала зааhан байха. Прушеновтэнэй гэр бүлэ «Хэнгэргэ» ансамбльтайгаа хамта Ази, Европын, Америкын хотонуудаар арадайнгаа бэлиг харуулаа. 

Аба эжынгээ гаргаhан энэ холын харгыда хоёр басагадынь зорижо, мүнөө сагта Америкын Калифорнидо ажаhууна. Аральжин Дондокович зээ хүбүүгээ үргэлсэжэ, хажуудань байлсана. 



А.Д.Прушеновэй 70 наhанай ойн баярые хотогор hайхан Түнхэн дайдадань, Аршаанда аймагай олониитын хабаадалгатайгаар тэмдэглээ hэн. Түрэл болоhон арадай «Хэнгэргэ» ансамблиин урданай дуунууд, «Саяан» бүлэгэй огсом түргэн аялганууд найр наадые шэмэглээ. 

Мүнхэ-Һарьдагай нэрэмжэтэ уран зохёолой нэгэдэлэй гэшүүд Аральжин Прушеновые дэмбэрэлтэ ойн баяраар амаршалаад, үшөөл олон зохёолнуудаа зондоо бэлэглэхэ байhандань найдаhанаа мэдүүлээ бэлэй.