Түрэл хэлэеэ голоhон арад доройтодог

Ондоо хүнэй зан абариие, сэдьхэлэй байдалые уян нарин зүнгөөрөө мэдэржэ, тайзан дээрэ үнэншэмэ тодоор наадахын тула зүжэгшэн аргагүй ехэ ажал бэелүүлхэ ёһотой. Энэ ехэ ажалай, бэдэрэлгын хүсөөр тэрэ рольдоо сүм орожо, хаража һууһан хүниие этигүүлхэ, ухаан сэдьхэлыень хүлгөөхэ аргатай болоно. Тиимэһээ зүжэгшэнэй мэргэжэл сэдьхэлээрээ, ухаагаараа хүдэлхэ, гүн бодолоо гүйлгэхэ ехэ орёо ажал гээшэ. Зүжэгшэн хүндэ Бурханай үршөөһэн уран бэлигһээ гадна амаргүй хүндэ ажал бэелүүлжэ шадаха, ухаангүй ехэ тэсэбэритэй байха эрилтэ табигдадаг. 



Буряадай, Орос Уласай арадай зүжэгшэн Нина Токуренова хододоо онсо өөрын хараа бодолтой зүжэгшэн байһан. Тиимэһээ һанагдаагүй, хүлеэгдээгүй удха шанар, шэнэ амисхал оруулжа, өөрын онсо маягтай дүрэнүүдые байгуулдаг һэн. Х.Намсараевай туужын удхаар Б.Аюшинай найруулһан «Сэрэмпэл» зүжэгтэ сэбэрхэн Должодой роль түрэл театрай тайзан дээрэ наадаһан түрүүшын дүрэ болоно. Энээнэй һүүлээр Шекспирэй Оливия, М.Горькиин зүжэгтэ Любовь, М.Каримай зүжэгтэ Гера бурхан, Д.Эрдынеевэй Зэлмэ хатан, Б.Гавриловай зүжэгтэ Чингис хаанай эхэ Оэлун хатан, Ч.Айтматовай хайратай Гулюмкан болон бусад тоогүй олон дүрэнүүдые байгуулаа.

Артисткын урма зориг нэмээһэн, ёһотой алдар соло түхөөһэн дүрэ хадаа режиссер Т.Бадагаевагай шэнээр найруулһан «Будамшуу» зүжэгтэ Пиглайн роль болоно. Пиглай Һорнии үбгэнтэеэ (Ч.Ринчинов) бүри баян ноён болохын тула мэхэтэй Будамшуугай (М.Елбонов) үгэ хүүртэ этигэжэ, энеэдэтэй ушарта хойно хойноһоо орохыень хараһан зон нэрьесэ энеэлдэжэ, наярса альгаа ташажа байгша бэлэй. Бурханай үршөөһэн ехэ суранзан хүсэтэй бэлиг эдэ зүжэгшэдтэ байгаал даа!



Пиглайн ролиие РСФСР-эй арадай зүжэгшэн Найдан Гендунова урид ялбама гоёор наадаһан, энэ дүрэнь харагшадай һанаанда бүхөөр хадуугданхай байгаа. Тэрэнэй һүүлээр шэнэ дүрэ байгуулха гэһэн ямар харюусалгатай үүргэ Нина Токуреновада даалгагдаа гээшэб! Нина Гармаевна энэ дүрые эрхимээр, онсо өөрын маягтайгаар найруулжа шадаа һэн. Энэ рольдоо өөрын аялга-абяа, хэнтэйшье һамаршагүй хүл, гарай хүдэлсэ, тааруу гэшхэдэл оложо шадаа. Тэрэнэй мүндэлүүлhэн дүрэнүүд булта буряад маягтай, буряад аялга абяантай, амин голтой гэжэ сэгнэhэн харагшад дуратай зүжэгшэнэй зохёохы ажалые халуун альга ташалгаар угтадаг бэлэй.

Сагай эрьесын тогтошогүй жама ёhоор тайзан дээрэ саг үргэлжэ гарахаяа болиходоо, арадай зүжэгшэн найруулагшын амаргүй ехэ бэлиг шадабаритай байhанаа олониитэдэ гэршэлээ. 



Арадай театртнуудта, хүүгэдэй театральна бүлгэмүүдтэ мэргэжэлтэ туһа хүргэхэ, зүжэгүүдые найруулха ажалаа арадай зүжэгшэн үргэлжэлүүлһээр. Жэшээлхэдэ, Өөрлигэй мэргэжэлтэ бэшэ театрай ажалые эмхидхэхэдээ, юрын ажалшадые, алба хаагшадые, номой сангай, хүгжэмэй hургуулиин соёлой ажалтаниие, багшанарые, түймэр сарагшадые театрай уралигтай танилсуулжа, зүжэгшэнэй арга дүрэнүүдтэ, зохёохы нюусануудта hургаhан байна. 

2017 ондо Челябинск хотодо үнгэрhэн Мэргэжэлтэ бэшэ театрнуудай Бүхэроссиин 2 фестивальда Өөрлигэй арадай театр илалта туйлаа hэн. Цырегма Сампиловагай бэшэhэн «Найдалай хүсэн» гэжэ зүжэгые Россиин арадай артист Нина Токуренова найруулан табиhан байгаа. Жюриин үзэмжэдэ Ахын уран бэлигтэн энэ зүжэгөө буряад хэлэн дээрэ наадаа бэлэй. Ахын зүжэгшэдэй жэнхэни буряад хэлээр дамжуулhан сэдьхэл доhолгомо наадые жюриин гэшүүд оршуулга үгыгөөршье ойлгожо, үндэр сэгнэлтэ табяа бшуу.

Нина Гармаевнае уласай ехэ харалган, конкурснуудай жюридэ тухагүй ажаллажа байхыень нэгэтэ бэшэ хараа һэмди. Ехэ һайндэр, ойн баярнуудай сценари зохёожо, тайзан дээрэ найруулдаг.



Эдэ ехэ харалгануудай үедэ нэгэ забhар оложо, хөөрэлдэхэ арга олдодог. Тэрэ хөөрэлдөөнүүд сооhоо арадай зүжэгшэнэй хэлэhэн зарим hанамжа бодолнуудые шухала гэжэ тоолоод, уншагшадай hонорто табинабди.

«Угайм эрдэни» үльгэршэдэй уласай хэмжээнэй ехэ мүрысөө Россиин арадай зүжэгшэн Н.Г.Токуренова эмхидхэhэн габьяатай. Улаан-Үдэдэ республикын олон аймагуудhаа элдэб наhанай үльгэршэд сугларжа, уран бэлигээ харуулдаг. Энэ наадан тухай, үльгэр түүрээлгын, арадай аман зохёолой саашанхи хуби заяан тухай суута зүжэгшэнэй hанамжа дамжуулая:

— Энэ нааданда эгээн түрүүн оройдоол долоон үхибүүн ерээ hэн. Харин хоёрдохиёо Ахада хэхэдэмнай, 22 хүн ерэhэн байна. Дээдэ үеын үльгэршэд Иван Дабаев (Ивалга), Бадма Габанов (Аха) гэгшэдэй hайхан жэшээ буряад сэдьхэлтэй уран бэлигтэниие урмашуулаа, үльгэр түүрээлгэдэ hурахые зоригжуулаа. Бэлигтэй бэрхэ залуу үльгэршэд Алексей Цырендылыков, Виктор Жалсанов болон бүришье эдир наhатайшуул ургажа байна. Зоной hонирхол hэргэжэ байхада, hанаан зүрхэндэ урматай, баярламаар. 

Энхэ hайхан Буряад орондомнай 19 зуун жэлдэ зуугаад үльгэршэд байhан юм. «Гэсэр» үльгэрэй аяар 9 вариант сээжээр хэлэдэг байhан Альфор (Александр Васильев), 60 морин үльгэр мэдэдэг Парамон Дмитриев, 16 томо морин үльгэр эрдэмтэдтэ түүрээжэ үгэhэн Пеохон Петров, «Гэсэрэй» Түнхэнэй вариант хэлэдэг байhан Майсан Алсыев, Папа Тушемилов, Бажей Жатухаев, Аполлон Тороев, Маншууд Эмегеев, Рыгзен Эрдынеев гэhэн солото үльгэршэд арадаймнай сэгнэшэгүй ехэ баялигые манай үеын зондо дамжуулаа ха юм. 



Харин 20 зуун жэлэй хоёрдохи хахадта буряад хэлэнэй hургуулинуудта хүсэд үзэгдэхэеэ болижо, гологдолдо ороходо, энэ ехэ баялигнай түрэл уран зохёолтой хамта хаясаанай боложо, мартагдажа эхилээ.
Хори гаран жэлэй саана Яхадай театрай ахамад режиссер Андрей Борисов иигэжэ хэлэгшэ hэн: «Танай буряад аман зохёол ямар баян гээшэб, тэрэнээ сэгныт. Бидэ ори ганса „Олонхоёо“ юунhээшье үлүүгээр hанадагбди. Харин таанад энэ ехэ баялигаа хайра гамгүй гэшхэжэ ябанат».

Түрэл хэлэеэ хүгжөөхэ, баяжуулха гэбэл, урданай аман зохёолдо хандаха хэрэгтэй. Үльгэр түүрээлгэдэ хүүгэдые hургаха, урданай буряад дуунуудые дуулажа hургаха шухала.

Буряад урданай дуунуудые сээжэлдүүлээд, дуулажа hургабал, түрүүшын алхам хэгдэхэ. Хэлэн бүхэндэ аянга, аялга, уянга гэжэ байдаг. Энэ гурбан зүйл таарахадаа, ямаршье хэлэн хүнэй шэхэндэ hайнаар хадуугдадаг. Дуунай ашаар хэлэ шудалхада, ехэ аша үрэтэй гээд hанагдана.
Урданай буряад дуунууд баян, жэнхэни буряад хэлэтэй, уянгата hайхан аялгатай. Арадай уран бэлигэй уласай түб (РЦНТ) фольклорно ансамбльнуудые ехэтэ дэмжэдэг. Хэдэн зуун иимэ бүлгэмүүдэй 33-ниинь буряад арадай аман зохёолой бүлгэм болоно. 
Жэшээлхэдэ, Хяагтын «Дэбэсэнэм» ансамблиин дуунууд ямар холын түүхэтэй, урданай аялгатай гээшэб? Хэдэн зуун жэлэй саана элинсэгүүднай иимэл аялга таталуулдаг байгаа гэжэ hанахада, ухаан сэдьхэлыемнай үндэр бодолнууд хүлгөөнэл ха юм! Түнхэнэй «Хэнгэргэ» ансамблиин урданай дуу гүйсэдхэхэдэ, ордоhотой, шааяhан огсом аялгань адхаржа байhан аадар бороо шагнаhан мэтэ мэдэрэл түрүүлдэг бшуу.

Захааминай «Эхын буян», Баргажанай «Баянголой гургалдайнууд», Хэжэнгын «Баян Сүмбэр» болон бусадшье нютагуудай аман зохёолой ансамбльнууд урданайнгаа дуунуудые суглуулжа, hэргээн шэнэлжэ, тайзан дээрэhээ зэдэлүүлжэ ябахадаа, түүхэеэ, соёлоо, ёhо заншалаа, түрэл хэлэеэ гамнан сахиха, хүгжөөхэ хэрэгтэ ехэ шухала үүргэ дүүргэжэ байна ха юм, — гэhэн арадай зүжэгшэнэй hанамжые дамжуулбабди.

Түрэл хэлэеэ голожо, ерээдүй үенүүдтээ ёро хаража, доройтоhон арад гэжэ түүхэдэ орохогүйн тула хүүгэдээ заабол буряад хэлэндэнь hургаха болонобди. Хүн бүхэнэй гансал хүсэл хэрэгтэй. Хүн бүхэнэй иимэ алхам хээ hаа, hүүлэй hүүлдэ аргагүй ехэ дүн гараха гээд найданабди.