Хүгжэм
Арадай дуунай анханай аялга hэргээн хүгжөөгөө
29 августа 2021
6921
Мэдээжэ композитор, Ородой Холбооной, Буряад Уласай уралигай габьяата ажал ябуулагша, гүрэнэй шангай лауреат Сергей Степанович Манжигеевэй дурасхаалые мүнхэрүүлhэн үйлэ хэрэг үнгэрhэн жэлэй намар ниислэл хотодо болоо hэн.
Стеклозавод hууринай «Кристалл» гэжэ Соёлой байшанда оршодог Улаан-Үдын хүгжэмэй 13-дахи hургуулида Сергей Манжигеевэй нэрэ олгогдоо. Энээнhээ урид композиторай ажаhууhан Илалтын гудамжын 11-дэхи гэртэ Дурасхаалай самбар тодхогдоhон байгаа. ХХ зуун жэлэй хоёрдохи хахадта, шэнэ зуунай эхиндэ буряад элитэ хүгжэм зохёогшодой зэргэдэ С.С.Манжигеев өөрын һуурияа эзэлһэн юм.
Буряад арадай аман зохёолой ехэ хубинь болохо арадай дуунай анханай аялгые тэрэ хүгжэмтэ зохёолнуудтаа хэрэглэдэг байгаа. Буряад арадай үльгэр домогуудһаа, түүхэһээ һабагшатай хүгжэмтэ удха зохёолнуудынь бүхы дэлхэйн арадуудай, ород болон зүүн зүгэй хүгжэмэй нүлөө бэедээ шэнгээһэн, мүн зохёохы маягынь энэ шэглэлээр хүгжэһэн гээд һанагдана.
Композиторай нэрэмжэтэ һургуули эндэ оршодог
Сергей Манжигеев Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида кларнедээр наадажа һурахын хажуугаар композициин хэшээлнүүдтэ ябадаг һэн. Пионернүүдэй байшанда духовой оркестртэ наадаһан дүршэлынь хожомоо хүгжэм зохёохо ажалдань аша туһатай байһан юм. Мэргэжэлтэ композитор болоод, духовой оркестрэй наадаха зохёолнуудые дуратай бэшэдэг һэн.
Мэргэжэлээ дээшэлүүлхэ, уран бэлигээ улам мүлихэ зорилготой Ураалай консерваторидо һураһан байна. Эндэ һураха үедөө эгээн түрүүшын хүгжэмтэ зохёолнуудаа бэшэһэн юм. Тэдэнэй нэгэн «Геройн дурасхаалда» гэһэн симфоническа поэмэ уласаймнай түүхын гашуудалта хуудаһан болохо эрхэтэнэй дайнай үеые зураглана. Тэрэ сагай эрхээр энэ зохёол баатаршалга гаргаһан улаан сэрэгшэдтэ зорюулагдаһан түүхэтэй.
С.С.Манжигеев Буряад Уласай Хүгжэм зохёогшодой холбооной түрүүлэгшээр удаан хүдэлөө. Улаан-Үдын хүгжэмэй колледжын захиралай харюусалгата ажал олохон жэлдэ бэелүүлээ. Композиторай нэрэ мүнхэрүүлгын буянтай хэрэгтэ тус колледжын захирал Б.Б.Турбянов, мүнөө үеын оюутад эдэбхитэй хабаадаа hэн.
Буряад композиторнууд симфоническа поэмын жанрта ехэ олон зохёол бүтээһэн юм. Дандар Аюшеевэй «Баян тала», «Колхозой хабар», Жигжит Батуевай «Тайгын гэрэл», «Олонхосууд угтанай дайда», Бау Ямпиловай «Эхэ орон», «Эпическэ поэмэ», Гур Дашипыловэй, Юрий Эрдынеевэй, Баир Дондоковой, Пурбо Дамирановай хүгжэмтэ поэмэнүүдые нэрлэхээр.
Сергей Манжигеев симфоническа увертюрын жанрта зохёолнуудые бэшээ һэн. Эгээн мэдээжэ зохёолынь гэхэдэ, «Найрамдал» гэһэн увертюра болоно. Арадай дуунуудай урданай аялга хэрэглэжэ, увертюрын бүридэлдэ оруулхадаа, буряад үндэһэн хатарай уян хүдэлсын маяг баримталхадаа, жэнхэни буряад удха шэнжэтэй хүгжэмтэ зохёол боложо тодороо бэлэй.
Буряад үльгэр домогуудые хэрэглэхэдээ, буряад хүгжэм зохёогшо С.С.Манжигеев түрэл арадайнгаа гүн ухаан бодолой, зохёохы уран бэлигэй үндэһэн арга дүрэнүүдые сахин һэргээхэ, шэнэ ами оруулха зорилго бэелүүлээ. Энэ ажалайнь ялас гэмэ гэршэ — дуу хатарай «Байгал» театрай аргагүй гоёор гүйсэдхэдэг «Байгалай сэсэг», «Хүүхэлдэйн хатар».
Хүгжэмэй колледжын оюутад Буряадай соелой сайд С.Дагаеватай
Буряад Уласай үндэһэн уралигай манлай боложо тодорһон энэ театртай Сергей Манжигеев олон жэлэй туршада суг хүдэлөө. Дээрэ нэрлэгдэһэн хатарай хүгжэмһөө гадна «Түрүүшын зам табигшад», «Баатарнуудай хатар» болон бусад зохёолнууд. «Байгал» ансамбльтай хамта хүгжэм зохёогшо бүхы СССР агууехэ гүрэнэй олон республикануудта хүрэһэн байха юм.
Дунда Азиин үзэсхэлэн хотонуудаар ябахадаа, композитор Сергей Манжигеев хараһан, дуулаһанаа согсолжо, энэ ажалайнь үрэ дүн — «Домог» гэһэн хүбшэргэйтэ хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй гүйсэдхэхэ сюитэ мүндэлөө бэлэй. Домог суута Самаркандын 2700 жэлэй, Бухара хотын 2500 жэлэй түүхэтэй холбоотой эндэхи хүн зоной үльгэр домогууд, мантан томо ордон байшанууд, гайхалтай хүгжэм болон поэзиин үзэсхэлэн бүтээлнүүд композиторай зүрхэ сэдьхэл эзэлээ һэн.
Сергей Манжигеевтэ эгээн ехэ арадай бахархал, алдар соло асарһан хүгжэмтэ зохёолнуудынь дуунууд болоно. Цыден-Жап Жимбиевэй «Шамхандаа», Цырен-Дулма Дондоковагай «Дэлхэй минии альган дээрэ», Солбон Ангабаевай «Эжымни», «Яаралтай харгы» гэһэн шүлэгүүд дээрэ зохёоһон хүгжэмынь улад зоной дунда таража, мүнөө хүрэтэр зэдэлжэл байдаг юм. Мүн «Табан хурган» гэжэ дууень (үгэнь Г.Чимитовэй) хэдэн үе буряад хүүгэд hургуулида дуулана:
Буряадай композиторнууд Кремлиин дэргэдэ
Тоомтой жаахан бидэнэр
Тоо, бэшэгтэ hуранабди.
Табан хурган тухайгаа
Танил дуугаа дууланабди.
«Барбаадай, Батан туулай,
Тоохон тобшо, Толи байса,
Бишыхан шэгшүүдэй!»
Хэдэн үеын буряад поэдүүд Цыден Галсановай, Шираб-Сэнгэ Бадлуевай, Мэлс Самбуевай, Гунга Чимитовэй, Владимир Лубсановай шүлэгүүд дээрэ зохёогдоһон уянгата һайхан дуунуудыень арад зомнай дуратай дууладаг.
Хүнэй сэдьхэл зүрхые хүдэлгэхэ шэдитэй уянгата буряад дуунай эгшэг аялгада үлгыдүүлэн байхадаа, аянга дуунайнь бүхы Юртэмсын хизааргүй уудамтай жэгтэй холбоотой байһые гайхан мэдэрдэг бэшэ гүбди?
Дурасхаалай самбар тодхогдоо
Мэдээжэ хүгжэмшэн зохёохы ажалайнгаа хажуугаар багшалха талаан бэлигтэй байгаа. Тэрэнэй hургаhан шабинар саашадаа мэдээжэ хүгжэмшэд болоhон, багшынгаа ажалые даган дэмжэhэн. Юрий Ирдынеев, Виктор Усович, Лариса Санжиева, Екатерина Олерская шабинарынь Буряад Уласай уралигай хүгжэлтэдэ өөрын мүр үлөөжэ, уран бэлигээ арад зондоо зорюулаа.
Композиторай дурасхаал мүнхэлэгдөө
Зүрхэндэ хадуугдама хонгёо һайхан дуугаараа түрэл арадтаа зол жаргал юрөөһэн гайхамшаг уран бэлигтэн Сергей Манжигеевэй нэрэ соло улад зонойнгоо дунда мүнхэ оршохо.
Буряад арадай аман зохёолой ехэ хубинь болохо арадай дуунай анханай аялгые тэрэ хүгжэмтэ зохёолнуудтаа хэрэглэдэг байгаа. Буряад арадай үльгэр домогуудһаа, түүхэһээ һабагшатай хүгжэмтэ удха зохёолнуудынь бүхы дэлхэйн арадуудай, ород болон зүүн зүгэй хүгжэмэй нүлөө бэедээ шэнгээһэн, мүн зохёохы маягынь энэ шэглэлээр хүгжэһэн гээд һанагдана.
Композиторай нэрэмжэтэ һургуули эндэ оршодог
Сергей Манжигеев Улаан-Үдын хүгжэмэй училищида кларнедээр наадажа һурахын хажуугаар композициин хэшээлнүүдтэ ябадаг һэн. Пионернүүдэй байшанда духовой оркестртэ наадаһан дүршэлынь хожомоо хүгжэм зохёохо ажалдань аша туһатай байһан юм. Мэргэжэлтэ композитор болоод, духовой оркестрэй наадаха зохёолнуудые дуратай бэшэдэг һэн.
Мэргэжэлээ дээшэлүүлхэ, уран бэлигээ улам мүлихэ зорилготой Ураалай консерваторидо һураһан байна. Эндэ һураха үедөө эгээн түрүүшын хүгжэмтэ зохёолнуудаа бэшэһэн юм. Тэдэнэй нэгэн «Геройн дурасхаалда» гэһэн симфоническа поэмэ уласаймнай түүхын гашуудалта хуудаһан болохо эрхэтэнэй дайнай үеые зураглана. Тэрэ сагай эрхээр энэ зохёол баатаршалга гаргаһан улаан сэрэгшэдтэ зорюулагдаһан түүхэтэй.
С.С.Манжигеев Буряад Уласай Хүгжэм зохёогшодой холбооной түрүүлэгшээр удаан хүдэлөө. Улаан-Үдын хүгжэмэй колледжын захиралай харюусалгата ажал олохон жэлдэ бэелүүлээ. Композиторай нэрэ мүнхэрүүлгын буянтай хэрэгтэ тус колледжын захирал Б.Б.Турбянов, мүнөө үеын оюутад эдэбхитэй хабаадаа hэн.
Буряад композиторнууд симфоническа поэмын жанрта ехэ олон зохёол бүтээһэн юм. Дандар Аюшеевэй «Баян тала», «Колхозой хабар», Жигжит Батуевай «Тайгын гэрэл», «Олонхосууд угтанай дайда», Бау Ямпиловай «Эхэ орон», «Эпическэ поэмэ», Гур Дашипыловэй, Юрий Эрдынеевэй, Баир Дондоковой, Пурбо Дамирановай хүгжэмтэ поэмэнүүдые нэрлэхээр.
Сергей Манжигеев симфоническа увертюрын жанрта зохёолнуудые бэшээ һэн. Эгээн мэдээжэ зохёолынь гэхэдэ, «Найрамдал» гэһэн увертюра болоно. Арадай дуунуудай урданай аялга хэрэглэжэ, увертюрын бүридэлдэ оруулхадаа, буряад үндэһэн хатарай уян хүдэлсын маяг баримталхадаа, жэнхэни буряад удха шэнжэтэй хүгжэмтэ зохёол боложо тодороо бэлэй.
Буряад үльгэр домогуудые хэрэглэхэдээ, буряад хүгжэм зохёогшо С.С.Манжигеев түрэл арадайнгаа гүн ухаан бодолой, зохёохы уран бэлигэй үндэһэн арга дүрэнүүдые сахин һэргээхэ, шэнэ ами оруулха зорилго бэелүүлээ. Энэ ажалайнь ялас гэмэ гэршэ — дуу хатарай «Байгал» театрай аргагүй гоёор гүйсэдхэдэг «Байгалай сэсэг», «Хүүхэлдэйн хатар».
Хүгжэмэй колледжын оюутад Буряадай соелой сайд С.Дагаеватай
Буряад Уласай үндэһэн уралигай манлай боложо тодорһон энэ театртай Сергей Манжигеев олон жэлэй туршада суг хүдэлөө. Дээрэ нэрлэгдэһэн хатарай хүгжэмһөө гадна «Түрүүшын зам табигшад», «Баатарнуудай хатар» болон бусад зохёолнууд. «Байгал» ансамбльтай хамта хүгжэм зохёогшо бүхы СССР агууехэ гүрэнэй олон республикануудта хүрэһэн байха юм.
Дунда Азиин үзэсхэлэн хотонуудаар ябахадаа, композитор Сергей Манжигеев хараһан, дуулаһанаа согсолжо, энэ ажалайнь үрэ дүн — «Домог» гэһэн хүбшэргэйтэ хүгжэмтэ зэмсэгүүдэй гүйсэдхэхэ сюитэ мүндэлөө бэлэй. Домог суута Самаркандын 2700 жэлэй, Бухара хотын 2500 жэлэй түүхэтэй холбоотой эндэхи хүн зоной үльгэр домогууд, мантан томо ордон байшанууд, гайхалтай хүгжэм болон поэзиин үзэсхэлэн бүтээлнүүд композиторай зүрхэ сэдьхэл эзэлээ һэн.
Сергей Манжигеевтэ эгээн ехэ арадай бахархал, алдар соло асарһан хүгжэмтэ зохёолнуудынь дуунууд болоно. Цыден-Жап Жимбиевэй «Шамхандаа», Цырен-Дулма Дондоковагай «Дэлхэй минии альган дээрэ», Солбон Ангабаевай «Эжымни», «Яаралтай харгы» гэһэн шүлэгүүд дээрэ зохёоһон хүгжэмынь улад зоной дунда таража, мүнөө хүрэтэр зэдэлжэл байдаг юм. Мүн «Табан хурган» гэжэ дууень (үгэнь Г.Чимитовэй) хэдэн үе буряад хүүгэд hургуулида дуулана:
Буряадай композиторнууд Кремлиин дэргэдэ
Тоомтой жаахан бидэнэр
Тоо, бэшэгтэ hуранабди.
Табан хурган тухайгаа
Танил дуугаа дууланабди.
«Барбаадай, Батан туулай,
Тоохон тобшо, Толи байса,
Бишыхан шэгшүүдэй!»
Хэдэн үеын буряад поэдүүд Цыден Галсановай, Шираб-Сэнгэ Бадлуевай, Мэлс Самбуевай, Гунга Чимитовэй, Владимир Лубсановай шүлэгүүд дээрэ зохёогдоһон уянгата һайхан дуунуудыень арад зомнай дуратай дууладаг.
Хүнэй сэдьхэл зүрхые хүдэлгэхэ шэдитэй уянгата буряад дуунай эгшэг аялгада үлгыдүүлэн байхадаа, аянга дуунайнь бүхы Юртэмсын хизааргүй уудамтай жэгтэй холбоотой байһые гайхан мэдэрдэг бэшэ гүбди?
Дурасхаалай самбар тодхогдоо
Мэдээжэ хүгжэмшэн зохёохы ажалайнгаа хажуугаар багшалха талаан бэлигтэй байгаа. Тэрэнэй hургаhан шабинар саашадаа мэдээжэ хүгжэмшэд болоhон, багшынгаа ажалые даган дэмжэhэн. Юрий Ирдынеев, Виктор Усович, Лариса Санжиева, Екатерина Олерская шабинарынь Буряад Уласай уралигай хүгжэлтэдэ өөрын мүр үлөөжэ, уран бэлигээ арад зондоо зорюулаа.
Композиторай дурасхаал мүнхэлэгдөө
Зүрхэндэ хадуугдама хонгёо һайхан дуугаараа түрэл арадтаа зол жаргал юрөөһэн гайхамшаг уран бэлигтэн Сергей Манжигеевэй нэрэ соло улад зонойнгоо дунда мүнхэ оршохо.