Бурха урлан мандуулха эрмэлзэлэй хүсэн

75 жэлэй саана, 1947 оной сентябриин 6-да Закаменск хотодо ерээдүй габьяата уран зурааша түрэhэн юм. Эрхүүгэй уран hайханай училищи (1964-1968), Москвагай дээдэ уран hайханай-промышленна училищи (1970-1974) дүүргээд, Буряадай гоёл шэмэглэлэй уралигта өөрынгөө зохёохы мүр гаргажа эхилhэн байна. 



Флоренциин мозаика (итал. Pietra dura — хатуу шулуун) гэhэн айхабтар ажал ехэтэй, удаан саг соо бүтэдэг уралиг шэлэжэ, Юрий Ендонович Мандаганов уран дархан арга бэлигээ мүлин hайжаруулаа бэлэй. 16 зуун жэлдэ Флоренциин Уффици хотодо бии болоhон энэ гайхамшаг уран уралиг бүхы Европоор, Россидашье тараhан түүхэтэй. Харин манай Буряад орондо Юрий Мандагановай аша бэлигээр энэ уралиг hуурижаа, буряад шэг шарайтай, буряад аялга дуутай болоо бшуу.



Хатуу шулуунда гар хүрэжэ, ами оруулха шэдитэй, hайхан уран дүрэ бүтээхэ хоморой бэлигтэй Юрий Мандагановай алдар соло Росси дотор, хилын саагуур холуур суурханхай. 1969 онhоо абан 30 гаран хубиин үзэмжэнүүдынь Буряадтаа, Эрхүүдэ, Агада, Омск, Томск, Новосибирск, ниислэл Москва хотонуудта нэгэтэ бэшэ үнгэрhэн, США-да уран зурааша Чингис хүбүүнтэйгээ хамта бүтээлнүүдээ харуулhан, хэдэн дахин Монгол орондо бүтээлнүүдээ дэлгэhэн байна.



Уран бэлигынь үндэрөөр сэгнэгдэжэ, 2012 болон 2016 онуудта Россиин Уран зураашадай холбооной Алтан медальда хүртэнэ. 2019 ондо «Эсэгэ ороной үмэнэ аша габьяагай түлөө» орденой медальда, мүн Буряад Уласай Гүрэнэй шанда хүртэhэн байна. 2021 ондо Монголой Алтан Гадаhан орденоор шагнагдаа.

Аба эжынь түрэhэн нютаг Санагада Арьяа Баала бурханиие урлан мандуулха гэhэн захил ороходо, эрмэлзэл зоригтойгоор зүбшөөгөө. Түрүүшын хамба Дамба Даржаа Заяевай Санага — Диваажанай газар гэжэ зааhан хадань, эндэл Арьяа Баала бурханай мантан ехэ хүрэг мандуулха тухай хамба-лама Дамба Аюшеев хэлээ hэн. 

Хамта зүбшэhэнэй удаа зогсоод байhан бэшэ, хадын хярада холоhоо харагдажа баймаар бурханай дүрые тодхохо гэжэ шиидээ бэлэй. Бурханай hуудал — бадма линхуаhаа эхилээд, бурханай толгой дээрэхи нимб хүрэтэр 41 метр болоно. Үргэниинь 28 метр, үндэрынь 2,5 метр болодог. Хадын ташалан: 27 градус. Хүрэгэй hуури бэхижүүлхын тула 2,5 метр гүнзэгыгөөр малтанхай. Ехэл тааруу газар олдоо hэн.



Санагын зон барандаа, бусад нютагуудай зоншье өөрынгөө hанаагаар энэ ехэ хэрэгтэ хабаадалсаа, али болохо туhа хүргөө. Нютагай эдэбхитэнэй нэгэн Зинаида Дамдиновна Бабуева эдеэ хоол шанаад, барилгашадта асардаг байhан. Мэдээсэл тараадаг хэрэгсэлнүүдтэ уряа дохёо дуулгаhанай hүүлээр олон мянган зон хандиб үргөө. Зинаида Дамдиновна хандиб үргөөшэдые тусхай дэбтэр соо бэшэдэг тухай «Буряад үнэн» сониндо мэдээсээ hэн. Бурха бүтээхэдэ хабаадажа байhан хүнүүд тушаа буряад сонин нэгэтэ бэшэ эдэ 7 жэлэй туршада хөөрөө бэлэй. 

Мантан томо бурханай хүрэгэй хубинуудые бүтээхэhээ гадна зүбөөр холбон хабсаруулха, материалнуудаа зүбөөр шэлэхэ мэтын орёо ажал Юрий Ендоновичто тудаа. Бетон, шэл, пластик, түмэр арматура хэды хэрэгтэйб, шэмэглэлэй зүйлнүүд ямар байха ёhотойб гэхэ мэтын тоололгын асуудалнуудые тэрэ үдэр бүри шиидхэхэ баатай байгаа.

Бурханиие урлан мандуулха юрэ бусын хуби табисуур байдаг гэжэ буряад-монгол уран зохёолшо Сэнгын Эрдэнэ «Занабазар» гэhэн роман соогоо найруулаа бэлэй. Энэ зохёолhоо багахан хэhэг уншая: «...Түмэрөөр шудхаhан бурханай нюдэндэ монгол дүрэ байдалые иимэ уран наринаар хэншье шэнгээжэ шадаагүй. Хүн бурхан хоёрые иигэжэ илгаха, ниилэхын эрмэг дээрэ асараад, ондоо хэншье харуулжа шадаагүй. Энэ бүтээл тон юрын байhан мүртөө, туйлай ехэ зүбөөр бүтээгдэжэ, далдын уран удхатайгаар хүнэй нюдэндэ үзэгдэнэ. Энэ болобол, тогтоhон ёhоhоо ондоогоор, бүхы юумэниинь таамагаар бүтээгдэhэндэл харагдаhан аад, юрэ бусын урлалай хүсэн хүнэй үнэншэжэ харахада, огто hаад хэнэгүй. Энэ бүтээл үльгэр домог соо түүрээлгэхэ бурханай дүрэ боложо бэелээ. Энэ болбол, уран гарай хүсөөр, гүн сэдьхэлhээ гэб гэнтэ мүндэлжэ гараhан ямар нэгэ шэбшэлгэ, дуудалгын хүсэнэй бэелhэндэл, бишэрэлэй орьёлhоо гиижэ гэрэлтэhэн убдис, бүтээhэн хүнэй зүрхэнhөө хальтиран унаhан амиды хэлтэрхэй мэтэ байба» (Д. Сультимовай оршуулга).



Буряад зоной буянгаар, үргэл хэшэгээр Санагада бүтэhэн Арьяа Баалын дүрэ хүрэг үнэхөөрөө үльгэр домог соо түүрээлгэхэ бурханай дүрэ боложо тодороо. Бурханай оршоhон түрэл Буряад орон дайдамнай hалбаржа, хүгжэжэ, арад түмэмнай эб ёhын, эб найрамдалай эрхэ байдалда энхэ мүнхэ оршоhой гэжэ юрөөhэн гүнзэгы удхатай асари ехэ энэ уран бүтээл мүндэлүүлhэн уран дарханда соло дуудая. Бурха бүтээхэ гэhэн үндэр hайхан хуби табисууртай Юрий Ендонович Мандагановые 75 наhанай ойгоор халуунаар амаршалнабди! Гүн сагаан сэдьхэлhээтнай, халуун зүрхэнhөөтнай хатуу шулуунда ами оруулха юрэ бусын урлалай агуу хүсэн мүндэлжэ байхань болтогой!