Уусын дуун

Урдань басаганай наадан дээрэ захяа дуун, ондоогоор хэлэхэдэ, уусын дуун заатагүй зэдэлдэг байгаа. 

Юундэ уусын дуун гэжэ нэрлэгдээб гэхэдэ, эхэнэр хүндэ табидаг эгээл түрүү мяхан – хониной ууса болоно. Басаганай нааданда дуу дуулаһан хүбүүндэ бэри болохо басаган тэбшэтэй уусаһаа отолжо үгэдэг гурим урдань байһан. Тэрээнһээ гадна, уусын дуу хангюурдаһан дуушан хадаг, алшуур гэхэ мэтэ бэлэгтэ хүртэдэг байһан гэдэг. Урдын урда сагта бии болоhон уусын дуунай үгэнүүд мүнөөшье хүрэтэр зэдэлhээр лэ! 


Хоца Намсараевай зохёол соо Аюшын Гүнжэдтэ үетэн нүхэдынь иимэ захяа дуу жиияса дуулалдана: 

Хүүгэн hайхан бэешни 
Хүнэй шэмэг бэлэйл даа. 
Хөөрхэн hайхан шарайшни 
Нюдэнэй шэмэг бэлэйл даа. 
Харида гэhэн ёhоёо 
 Харан, сахин ябаарай. 
 Хамта ябаhан бидэндээ 
Хүргүүлэн, үдэшүүлэн мордоорой. 

Батажаргалай Сэрсэгмаагай "Дүхэриг" һониндо толилуулhан уусын дуу дурадханабди: 

Орьёлоо булагай уhанда 
Ундалхын түлөө буугаарай. 
Орониие холо ошоболши- 
Онсогой нэрые дуулаарай. 

Харьялаа булагай уhанда 
Хазаарта мориёо уhалаарай. 
Хариин холо ошоболши – 
Хамагхан бүхэнэй ёhо юм. 

Хүбшын үндэр модондо 
Хүхы шубуун донгодоно. 
Хүнэй газар ошоболши, 
Хүндэтэй hайхан hуугаарай. 

Хадын үндэр модондо 
Хаан хүхы донгодоно. 
Хари газар үгтэбэлши, 
Хайратай,хүндэтэй hуугаарай.

Ярууна нютагай ажалай ветеран, эжы Болсоо Балмаhаа (мүнөө мэндэ ябаа hаа ерэтэй байха байгаа) бэшэжэ абабабди: 

Намилзаhан дэлhэтэй шаргал мориншни 
Наранайнгаа доро уяадаа уяатай лэ. 
Нангин гуламтыншни галые олохо 
Наhанай ханитай эжэлшэжэ, 
Айл болохо азатай жаргалтай ябахышни 
 Өөрыншни зайлашагүй табиланшни мэдэхэ даа. 
Айлай бэри боложо ябахадаа 
Ажалша, нарин, уран бэрхэ гэгдэжэ ябаарай даа. 
Энжын түрүү hайхан хүлэг мориншни 
Һүрэгөө hанажа, үүрhэн инсагаалха лэ. 
Эжэл залуу нүхэдөө, 
 Эжы абаяа заатагүй hанахал байхалши. 

93 наhатай Санжиева Сэмжид абгайhаа автор буулгажа абаба: 

Эрье булагай уhаниинь 
Эршэмтэй түргэн урдадаг. 
Хариин газар ошохошни- 
Эхэнэр хүнэй ёhо юм. 

Хада газар халгаахан юм, 
Хазаартаяа татаарай. 
Хариин газар хатуу юм, 
Харюудан үгы ябаарай.

Поэтесса Цырен-Дулма Дондогойн гуурhан дороhоо мүндэлhэн уусын дуу зарима зон арадай дуунай аялгада тааруулан дууладаг: 

Yндэр борын галгяанда, абгаймни, 
Yбhэ ногоон хиисэнэ. 
Нарин борын галгяанда, абгаймни, 
Набша ногоон хиисэнэ. 
Аягтай зугаагаа, абгаймни, 
Тандаа гэжэ айладхая. 
Адуунайнгаа ерэхэдэ,абгаймни, 
Хазаар ногтоо бэлдээрэй. 
Айлшадайнгаа ерэхэдэ, абгаймни, 
Танхын сэнжэ бэлдээрэй. 
Хонинойнгоо ерэхэдэ, абгаймни, 
Хорёо, хашаагаа бэлдээрэй. 
Холын айлшанай ерэхэдэ, абгаймни, 
Домбын сэнжэ дүнгөөрэй. 

Хада газар халгаахан байдаг юм, 
Хараашалхадажа ябаарай. 
Хариин дайда хатуухан байдаг юм, 
Ханаглажа ябаарай. 

Эжын наhан мүнхэхэн бэшэ юм, 
Энхэрхэдэжэ ябаарай. 
Энхэ hайхан үреэл үгэдэнь 
Этигэхэдэжэ ябаарай. 

Хүбшэ газар хүнхинөөтэй байдаг юм, 
Хүдөөшэлжэ ябаарай. 
Хүнэй дайда хүйтэхэн байдаг юм, 
Хүндэлхэдэжэ ябаарай.

Эндэ үшөө ондоогоор хэлэжэ болохо байна: 

Хүдөөгэй ганса модые 
Хүндэн үгы ябаарай. 
Хүнэй хайрата үриие 
Хүндэлхэдэжэ ябаарай. 

Абын наhан мүнхэхэн бэшэ юм, 
Анхархадажа ябаарай. 
Анхан hургаал хэлэhэн үгыень 
Сахихадажал ябаарай.

Туяна Самбяловагай хэблэлдэ бэлдэhэн уусын дуун удхатай hонин байна гэжэ тэмдэглэнэбди: 

Түлгэ, түлгэ хонёороо 
Төөлэйлхэдүүлжэ ябаарай. 
Түрэ ёhо хоёроор 
Хүндэлүүлхэдэжэ ябаарай. 
Хурьган, хурьган хонёороо 
Хуримлахадажа ябаарай. 
Худа ураг хоёроо 
Хүндэлхэдэжэ ябаарай.

Цогто Номтоевой буряад ёhо заншалнуудые зураглаhан ном сооhоо иимэ дуу оложо абабабди: 

Адуунайнгаа ерэхэдэ, 
Хазаараа баряад гараарай. 
Ахамад зоной ерэхэдэ, 
Архи, hүеэ гаргаарай. 

Yхэрэйнгөө ерэхэдэ, 
Хүнэгөө баряад гараарай. 
Yеынгөө нүхэдэй ерэхэдэ, 
Yгэеэ дэлгэн hуугаарай.



Басаганай түрэл гаралнууд басагандаа, хүрьгэндөө бэлэг-сэлэгээ үреэлтэйгээр баринад. Урдандаа хүрьгэндөө мүнгэн эмээл бэлэг барижа, жороо мори унуулдаг байhан байгаа. Мүн захатые үмэдхүүлхэ гэжэ оролдодог һэн. 

Бэри абаашаха гэжэ хүбүүнэй талаhаа хүрьгэн хүбүүн нүхэдөөрөө, нэгэ эхэнэр ба нэгэ эрэ хүн ерэхэ ёhотой. "Бэриие абаашахаяа Бадантай ерэгшэдэй дунда hүбэлгэн бэрхэ хүбүүд, худын түрүү Тасха Бодороогой, бодонгууд зайhанай hамган Булган худагын түрүү боложо ерэнхэй. Энэ hамган улаан хэлэтэй хүниие урдаа оруулхагүй, хошон сэсэн хэлэтэй, зоригтой hанаамгай гэжэ зоной дунда суутай hэн" – гэжэ Б.Санжин зураглана. 

Басаганай талаhаа болоhон хэлэмэршэн бэриие абаашаха гэжэ буужа ерэhэн айлшадые гэртээ оруулангүй, хошон үгөөр угтан, ямар хэрэгээр ерэhыень элирүүлэн, хүрьгэн хүбүүнэй туршалга хэжэ, үгэ буляалдажа, бэлэг- сэлэгтэйнь гэртэ оруулна. Хүрьгэн хүбүүнэй туршалга тухай Аламжа Мэргэн хүбүүн гэhэн үльгэр сооhоо олонобди: 
Нуураар хэмжэмэ архиин хатууе асаржа, 
Нугаар хэмжэмэ мяханай таргые асаржа, 
Түрын дүхэриг заhажа, хуримай наада эхилбэ. 
Хүрьгэн болохо хүбүүнэй хүсэ шадалые туршажа, 
Газарай Гахай бүхэтэй барилдуулха гэлсэбэ...

"Хори буряадай дунда үни заяанhаа хойшо тогтоhон заншалай ёhоор, хүрьгэн хүбүүн hургааг өөдэ абиржа, үзүүртэнь үлгөөтэй суухатай шара тоhо шүдөөрөө абаха ёhотой , тиигээд баhа худа, худагынар, манай хайрата басагые бэри болгожо, абаашаха гээ хадаа, бидэндэ ирагуу дуугаа үргэхэ, ундан архияа табиха ёhотойт", – гэжэ Бадан Тураахинда басагата тала хандаба”. (Б. Санжин) 

Басаганай наадан нютаг нютагуудта ондоо ондоогоор үнгэргэгдэдэгөөрөө илгаатай. Жэшээнь, Африкан Бальбуров хойто буряадуудай галаар туршалга тухай бэшэнэ: 
"Хадамай басаган бүхэндэ галаар туршалга хүүлэдэггүй юм... Манюу хуурай түлеэ галдаа хэбэ, ехэ тогоо асаржа, гуламтынгаа гурбан шулуун дээрэ табиба.Тиигээд hабаяа дүтэлүүлжэ, тэрэ тогоон худараа хүрэнгэ эюулбэ. Тиигээд томо гэгшын модон бүрхөөг асаржа, тогоон дээрээ табяад, баhа годигор соргоёо асаржа, нэгэ үзүүрынь бүрхөөгэй нүхэндэ, нүгөө үзүүрынь дүүрэн уhатай hиибэр соо байhан танхын нүхэндэ хоноон табиба. Мүнөө Манюу хатуу архи нэрэжэ гаргаха болоно. Тиигээд архиин охиной заашье гарахагүйгөөр, хубсаhаяа будангүйгөөр тогоогоо шабаха хэрэгтэй байгаа. Тогоон дорохи гал толгойдо хүрэтэр соробхилон байна. Манюу энэ гал дүлэн соогуур тогоогоо шабажа дүүргээд, гараа урагшань hарбайхадань, торгон платиинь хамсы үүдэ ороходоо ямар сэбэр байгаа hэм – тэрэл зандаа байба". 

Басаганай наадан дээрэ хүрьгэн хүбүүнтэй ерэhэн хүбүүд иигэжэ дуулалдадаг байhан: 

Алагшан үнеэнэй hаамалхан – 
Арзахан хатуу нэрэмэлхэн. 
Айдархан ганса басагаяа 
Абаашажа маанадтаа хайрлыта. 

Эреэгшэн үнеэнэй hаамалхан – 
Энээхэн хундага бариита. 
Эрхээр дэлhэн басагаяа 
Энжэтэйнь абаашажа үгыта. 

Харагшан үнеэнэй hаамалхан – 
Хатуухан хара нэрэмэлхэн. 
Хайрата hайхан басагаяа 
Хадамда хүргэжэ үгыта.

Хүргэжэ ошоhон зон соо хадамда гараагүй басагад байха ёhогүй байгаа. 

"Уhан шэнги ураг буужа, 
Уула шэнги түрэ хүргэхэ 
Саг болобо гээшэ гэжэ, 
Ашаагаар дүүрэн бэлэг түхеэржэ, 
Абдараар дүүрэн үмэдхэл бэлдэжэ, 
Захагүй ехэ заhалтайгаар, 
Замгүй ехэ бараатайгаар 
Хайрата ганса басагаяа 
Хадамай газарта үгэхэ гэжэ, 
Сэлмэг хүхэ огторгойе бүрхэг болгожо, 
Сэнгэлиг ногоон дайдые харанхы болгожо, 
Түрын ёhоор зорибо hэн ха" 
(Харалтуур хаан)