Хотын түүхэһээ

1666 ондо ород хасаг отряд Үдэ голой адагта шулуун эрье дээрэ «Хасагуудай Үдын үбэлжөөн» гэһэн багахан модон гэр табиһан юм. Тэрэ хадаа оршон тойроной улад зонһoo алба татабари (ясак) суглуулха зорилготойгоор баригдаһан байгаа.

Үдын үбэлжөөн саашадаа острог, удаань хото болгогдоһон гээшэ. Энэ газар хадаа Хитад, Монгол оронуудтай Россиин наймаа хэхэ гол харгы байгаа! Географическа талаараа мүн хамгаалгын эрхим шэнжэтэй газар һэн тулань Москвагай правительство острог (сэрэгэй хото) барюулха гэжэ шиидэһэн юм. 1689 ондо тэрэ барилгань дүүрэжэ, тэрэ острог Дээдэ Үдэ гэжэ нэрлэгдээ. Острог 1690 ондо хото болгогдoo.

Дээдэ-Үдэ XVII зуун жэлэй 80-яад онуудһаа Эрхүүгэй воеводствын мэдэлдэ орoo. Хитад, Монгол оронуудтай Россиин наймаа хэхэ таарамжатай харгы дээрэ байһанһаа Дээдэ-Үдэ яһала түргөөр Россиин Зүүн зүгэй наймаанай томо түбүүдэй нэгэн болоһон гээшэ. Эндэ гол түлэб бусад гүрэнүүдтэй хэгдэһэн наймаан хинагдажа байгаа.

Буряад орондо хубиин хэрэг эрхилэлгэ баян түүхэтэй.1780 онһoo эхилжэ Дээдэ-Үдэдэ яармагууд болодог байба. Байн байтараа Гостина ряд (1791-1856 онууд) хотын түбтэ баригдаад, мүнөөшье байһаар. Тэрэ сагай мэдээжэ хүпеэсүүд гэбэл: Митрофан Курбатов, Петр Фролов, Иакин Фролов, Петр Трунев, Голдовин гэгшэд байгаа.

Эндэ ниитын хүдэлөөнүүд декабристнуудай үеһөөл бага-сага хүгжэжэ захалһан. 1827 ондо А.Н. Муравьёв иишэ сүлэгдэжэ, тэрэнэй ударидалга доро соёлой, гэгээрэлэй, ниитын ажал ябуулганууд эхилһэн юм ха.

Транссибириин түмэр замай баригдахада (тэрэ хадаа баруун, зүүн зүгүүдһээ баригдажа захалһан байгаа), хото соо промышленна һалбаринууд хүгжэжэ захалаа. Түмэр зам 1892 онһоо 1905 он хүрэтэр 13 жэл соо баригдаа. 1899 оной августын 15-да Дээдэ-Үдэ хотын улад зон түрүүшын поезд угтаһан юм. Транссибирь Дээдэ Үдэые бүхы оронтой холбoo гээшэ һэн. Тиихэдэ «Сибириин Агууехэ түмэр замай хүтэлбэри» ном хэблэлһээ гаража, тэрээн соонь иигэжэ бэшэгдэнхэй гэбэл: «IV классай станци шадар, Яаблан шэлын гүнзэгы хотогор соо, Үдэ, Сэлэнгэ мүрэнүүдэй эрьедэ Дээдэ-Үдэ хото байдаг. Зохидоор түсэблэгдэһэн барилганууд болон үргэн гудамжануудтай. Хото соо 901 гэр, тэдэнэй 40—ниинь шулуугаар баригдаһан. Училищинууд 6: 4 класстай эхэнэрнүүдэй прогимнази, эрэшүүлэй уезднэ училищи, хотын приходской 3 училищи, тиихэдэ үшөө нэгэ һүмын дэргэдэхи һургуули. Нэгэ ниитын номой һан бии. Энэ хотодо Забайкалиин түмэр замай 4-дэхи участогай хүтэлбэриин даргын газар, Забайкалиин хасагуудай 1-дэхи морин сэрэг, нөөсэлгын жасатай хэлхеэ холбооной газар, Баруун Забайкалида малталга, бэдэрэлгэ эрхилдэг тойрогой хүтэлбэри, Росси — Хитадай банкын түлөөлэлгэ г.м. бии юм.

Жэл бүри январь һара соо Дээдэ-Үдын яармаг үнгэргэгдэдэг. Энэ яармагта мүнгэнэй эрьесэ 3 млн. түхэригтэ хүрэдэг.
Хото тойроод заводууд бии. Нэрлэбэл: архиин, пивын, тоһоной, өөхэ хайлуулдаг, тиигэжэ тэндээ шубуун дэнгүүдые хэдэг 4 завод, арһа элдэхэ 17 завод, мылэ шанадаг 3 завод. Хотоһоо 45 модо саана ууралаар хүдэлдэг Голдобиной тээрмэ жэлдээ 125 000 пүүд шэниисэ татажа байдаг (125 000 п.* 40 кг. = 5 000 тонно). Хоёр зошод буудалтай. Хото соогуур нэгэ тээшээ 20 мүнгөөр улаа шэрэжэ байдаг, үгышье һаа нэгэ сагай туршада 40-45 мүнгэ абадаг юм». Дээдэ-Үдэ хотын 1899 оной байдал иимэ байгаал даа.

Манай ниислэл мүн лэ хубисхалай үеын баян намтартай. В. Бабушкинай, В.К. Курнатовскийн, А.А. Костюшко—Валюжаничай, А.А. Гольдсобелиин, А.А. Гордеевэй, И.Г. Шульцын, М.П. Ковригинай болон бусад олон тоото хубисхалшадай нэрэнүүдтэй манай хотын сүлөөрэлгэ ба хүгжэлтэ нягта холбоотой. 1905 оной июнь һарада депогой хүдэлмэришэдэй буһалгаан болоһон. Тиихэдэ мүн бусадшье үйлэ хэрэгүүдтэ хэды олон хүдэлмэришэд болон урагшаа һанаатай хубисхалай тала баригшад хаагдаһан, алуулһан гээшэб! Тэдэнэй хүтэлбэрилэгшэд — РСДРП-гэй гэшүүд В.М. Серов, А.М. Буйко, Т.М. Сентарецкий, В.А. Чащин болон бусад байгаа.

Хотын 13 000 һунгагшадһаа 115 депутат 1917 оной мартын 6-да сугларжа, Дээдэ-Үдын хүдэлмэришэдэй болон солдадуудай депутадуудай Совет тогтооһон, Соведэй түрүүлэгшээр В.М.Серов, орлогшонуудаар А.М. Буйко И.Г. Маслов хоёр һунгагдаһан юм. Удаань Эрхэтэнэй дайнай хэрзэгы, хатуу үе гэжэ байгаа. Бэрхэтэйхэн байдалда эдэ мэтые дабажа, манай хотодо Совет засаг мандаһан байха.

1932 ондо хотын үйлэдбэри 430 000 түхэригэй эд бараа гаргаһан байна. Энэнь жэлһээ жэлдэ хүгжэжэ, 1936 ондо 3 920 000 түхэригэй, 1940 ондо 12 790 000 түхэригэй бараа үйлэдбэрилөө. Тэрэ үедэ хотын зоной тоо бүхы республикын зоной тоогой 6 хуби болодог байбал, 1940 он болотор 5,5 дахин ургаһан байна.

Манай хотын түүхэдэ, бүхы орон доторхидол, Эсэгын дайнай хүшэр жэлнүүд гэжэ байгаа. Дайнай жэлнүүдтэ мяханай комбинат продукци гаргалгаяа дайнай урдахи жэлнүүдтэ орходоо 2 дахин ехэ болгоһон, судна заһабарилдаг завод 2,5 дахин ехэ продукци гаргаһан байха юм. Ушар юуб гэхэдэ, энэ заводто буу, һомо, снарядуудые болон бусад сэрэгэй хэрэгсэлнүүдые гаргажа захалаа бэлэй.

1973 ондо, Буряадай АССР-эй 50 жэлэй ойн хүндэлэлдэ, хотын үйлэдбэри дайнай урдахи 17 жэлнүүдэй продукци нэгэ жэл соо гаргаһан юм...

Мүнөө горитойхон хүгжэнги байдалтай Улаан-Үдэ хотымнай түүхэ богонишог тэдыгээр иимэ, хотынгоо үнгэрһэн байдалаар, тэрэ үеын асуудалнуудаар һонирхоһон хүнүүдэй бэдэрэлгэ гүйсэд хангаха аргатай элдэб олон бэшэлгэнүүд, эрдэмтэд болон түүхэшэдэй хүдэлмэринүүд, номууд хотын номой һангуудта элбэг.