Уран зохёол
Бодолой тэжээл хаанаһааб?
3 января 2015
1348
Залуу уран зохёолшодой конференциие угтуулан
Гэр бүлын удаа һургуулиин багшанар хүнэй абари, заншалай бүрилдэхэ хэрэгтэ сэгнэшэгүй нүлөө үзүүлдэг. Илангаяа мүнөө сагта үндэһэн хэлэеэ үзэхэ, шудалха хэрэгэй шэнэ долгёор эдэбхижэн, хүсэлэн байхада, бага наһатаниие эхын уураг мэтэ түрэлхи хэлэн дээрэнь болбосоруулжа, ухамайлуулжа һургаха гээшэ тон шухала, зүб шиидхэбэри болоно.
Гэрэл зураг: Олег Ловцов
Авар яһанай мэдээжэ совет дагестан поэт Расул Цадасович Гамзатов иигэжэ хэлэһэн байдаг: — Манай ороной олон яһатан тэнгэриин олон одо мүшэд шэнги өөһэдын өөрсэ гэрэтлэй, өөһэдын томо, багын хэмжээтэй, илгаатай гээшэ. Тэрэ илаамнай — түрэлхи арадайнгаа оюун бэлигые үргэлжэлүүлэн хүгжөөжэ байха — түрэһэн эхымнай түрэлхи хэлэн болоно. Огторгойдо ори ганса томо мүшэн юундээ хэрэгтэйб даа? Харин янза бүриин олон томошье, жэжэшье одо мүшэд үймэн хүйлэжэ байхадаа һүниин тэнгэридэ һайхан ха юм...
Манай ехэ гүрэн түрын хүгжэлтэ дэбжэлтын зогсожо байһан үедэ, ородһоо бусад, бага яһатануудай хэлэ, бэшэгэй тоогдохоёо болижо, гүрэнэй ганса ород хэлэтэй болохые оролдожо байһан сагта, эдэ үгэнүүдые мэдээжэ поэт уран зэргэсүүлгээр элирхэйлээ бэлэйл.
Тиимэһээ орон түрын үнэр баян үндэһэ яһатанай бүлэ соо буряад арадайнгаа үндэрэй гэрэлтэй, үнгэ һайхантай мүшэн шэнги тодохоноор толоржо байхын тула бидэ угайнгаа һайн һайхан ёһо заншалнуудые баримталан алишье талаараа хүгжэхэ ёһотойбди. Эдэ мэтын урагшатай байха хэрэгтэ түбхын түрүүндэ түрэлхи хэлэмнай, тамгата бэшэгнай дэмбэрэлтэ нүлөөгөө үзүүлхэ табисууртайл.
Арад зонууд дундаа харилсахадаа анхан өөһдынгөө оюун бэлигые урдаа хүндын хадаг мэтээр барижа танилсадаг, талархалсадаг, дам саашаа анда нүхэд болодог ха юм.
Тиимэһээ манай уран зохёол, искусство хадаа түрэл арадайнгаа уран һайханай, оюун сэдьхэл бодолой хэмжээеэ, арга боломжонуудые халмажа абаһан дээдын шанартай, өөрын онсо угалза мэтэ үрэжэлтэй түрэлхи хэлэндэмнай түшэглэн хүгжэхэ зэргэтэй гэжэ дабтан һануулха дуран хүрэнэ. Иимэ зайлашагүй нангин ушар табисуурай байһан хойно уран зохёол бэшэжэ эхилһэн залуу нүхэд түрэлхи хэлэеэ, угайнгаа түүхые һайнаар шудалха, баялигыень бэедээ шэнгээжэ, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ хүбшэргэйе аялга хүгжэмэйнь арга боломжоор, үндэһэтэйнгээ хэб соо заншал зэдэлүүлхэ жэшээтэйл. Юуб гэхэдэ, үгын баялигһаа бодолой баялиг тэжээл абаха табисууртай.
Ёһотой һайхан шүлэг бэшэхэ хүн тэрэнэйнгээ гол удха һабагшые уран баян үгын үлхөө аргаар дахуулан, жэн удха һабагшые уран баян үгын үлхөө аргаар дахуулан, жэн һубһан тобрюулга хэһэн мэтээр тобойлгожо тодорхойгоор гаргадаг.
Бэшээшэ хүн хадаа түрэлхи хэлэнэйнгээ хэблэлэй газарнуудтай арга заатагүй холбоотой, буряад хэлэн дээрээ гараһан газетэ, журнал, номуудые хуруу хухадгүй агнажа, уншажа, һанамжануудаа шэбшэжэ, бэшэжэ эльгээжэ байха ёһотой. Юрэдөөл түрэлхи хэлэнэйнгээ газетэ, журналнуудые захижа уншадаг, олоной һайшаалда хүртэдэг нютаг нугынгаа үндэр бодолтой, үргэн сэдьхэлтэй ажалша хүнүүд тухай (ерээдүйнгөө зохёолнуудай геройнууд тухай), мүн түрэлхи хэлэнэйнгээ уран хурса арга боломжонуудые һурагшадта тайлбарилжа, тэрээндэ дурлуулжа байдаг багшанар тухай манай залуу зохёолшод нютаг нютагуудһаа бэшэжэ, хэблүүлжэ байха ёһотой. Эдэ мэтэшье хадаа эхилэн бэшэгшэдэймнай, залуу зохёолшодоймнай бэшэлгэ, найруулгын сэгнэшэгүй һургуули болохо байхал.
“Буряад үнэн” газетын хуудаһануудта элдэб сагуудта өөр өөрын оньһотой, оншотой шүлэгүүд олоор толилогдожол байдаг. Тэдэнэй авторнууд — олон янзын мэргэжэлэй, янзабүриин наһанай зон байха.
Жэшээлхэдэ, эдир залуу наһанһаа хүнэй элүүр энхын хэрэгтэ арга шадабарияа зорюулха гэһэн хүсэлтэй арадай аргашан Матвей Чойбонов һүүлэй арбаад жэл соо уран шүлэг эршэмтэйгээр бэшэжэ, уншагшадтаа түрүүшынгээ шүлэгүүдэй “Сэнхир хадаг” — согсолбори үргэһэн байна. Тэрэнь олондо урмашагдан угтагдаа һэн. Поэт “Сэсэг-үүлэдэй нюуса шэбэнээ шагнадаг” хабаараа философско удхатай шүлэгүүдые һүүлэй үедэ олоор бэшэнэ:
Амгалан байдал олондо заяаша гэгдэһэн,
Ами наһаяа шатаан ошоһон нүхэдэйнгөө
Хүн солынь магтан-дуулан шэбшэнэм,
Хүшөө болгон хэдыхэн шүлэгөө шэбэнэнэм.
Цырен-Ханда Дарибазарова бэшэлгэ-найруулгын талаар ехэ бэлэдхэлтэй хүн. Эхэ нютаг, үе саг тухайгаа поэдэй уран шүлэгүүдые уншагшаднай һанадаг байха:
Намарай хуушаар, дайдын нэмһэг сагта
Нимгэршэһэн шарайтай нютагни хйратайш,
Наруули гүбээнүүд хадагдажа бүрыгөөд,
Намагай үлэншье хагдаржа бүхыгөөд,
Галта улаалзай хаһамни үнгэрөө,
Гаглюун үглөө хюруу доро мүнхэрөө.
Һаншаг сагаан эхэдэл аалин сүхэрөөш,
Һэмбэрэг дэнзэтэ нютагни!
Санжай-Ханда Дармаева (Захаамин) уянгата шүлэгүүдые шадамараар бэшэхэ аргатай. Ажабайдалдаа хараһан үзэһэнөө сэдьхэлэйнгээ ульһаар жэгнэжэ, сасуулбари, тобшолол хэдэгынь — поэдэй зохёохы хэрэгэй сэнтэй шэнжэнь болоно:
Хэмтэй залуу наһанайм
бэлэгтэл намда үгтэһэн,
Хурдан яаруу үдэрнүүд
хүлгүү сагтай урилдан,
Хабсагайн хаяа мүлиһэн
хүйтэн булагай уһандал
Хүрин алаг зүрхэндэм
хобол гарган үнгэрнэл...
Ямар нэгэнушарһаа сэдьхэл бодолойнгоо хүлгэхэдэ, тэрэ мэдэрэлыень бусадта бахархан мэдүүлхэ хүсэл түрэдэг. Жэшээлхэдэ, жэлэй дүрбэн сагай һэлгэсэлдээн — хүнэй сэдьхэл бодолой изагуурта ямар нэгэн гунигай, үгышье һаа, баяр бахархалай мэдэрэл түрүүлэн байдаг гээшэ.
Үдэрэй утада, наранай игаабарида байгаали дэлхэйн шэнээр һалбаржа, янза бүриин сэсэг, набшаар надхан, жэгүүртэ аялгаар зэдэлэн байхадань, сэдьхэл бодол баярай һайхан мэдэрэлээр халингүй яахаб! Үгышье һаа, намарай набтар харалган огторгой доро бусаһан шубуудай хахасалгын дуугаар гуниглан, дайдын нюруугай хагдаран гуужажа байхада уйдхартайл байха жэшээтэй.
Эхэ сэсэн байгаалиһаа эдэ мэтын удхатай, унгитай уран мэдэрэлһээ һонин бодол түрэжэ, шүлэг зохёол бэшэгдэдэг ёһотой.
Буряад ороноймнай орон нютагуудһаа түрэлхи хэлэндээ аргагүй дуратай, тэрээгээрээ сэдьхэлэйнгээ оршон үеые түүрээхэ хабатай арадаймнай дундаһаа алтан — бэлигтэн, уран зохёолоо түлөөлхэ мэргэжэлтэд олон байха. Тэдэнэй тоодо залуу үетэмнай Д-Н. Хобраков (Баргажан), Н. Шабаев (Улаан-Үдэ), Д. Райцанова (Хяагта), Ц-Ж. Бадмаев, Б-Ж. Дашиев (Ярууна), Ш-Х. Базарсадаева (Ага), С. Сандаков (Аха), Д. Дамбаев, Э. Дугаров (Хори) болон бусад хэдэн жэлэй туршада һайхан шүлэг зохёолойнгоо жолоо барижа, улад зондоо эрхим дээжыень дуулгажа ябана.
Саашадаа буряад поэзиин, уран зохёолой залуу үетэн орон хангайнгаа эртын һайханиие түшэглэн сахижа, амидаралта эхэ байгаалиингаа шанар шэнжые үргэн магтажа, һонин уран зэргэсүүлгэтэй найруулга-зохёолнуудаараа улад зоноо баясуулжа ябахань болтогой.
Гэрэл зураг: Олег Ловцов
Авар яһанай мэдээжэ совет дагестан поэт Расул Цадасович Гамзатов иигэжэ хэлэһэн байдаг: — Манай ороной олон яһатан тэнгэриин олон одо мүшэд шэнги өөһэдын өөрсэ гэрэтлэй, өөһэдын томо, багын хэмжээтэй, илгаатай гээшэ. Тэрэ илаамнай — түрэлхи арадайнгаа оюун бэлигые үргэлжэлүүлэн хүгжөөжэ байха — түрэһэн эхымнай түрэлхи хэлэн болоно. Огторгойдо ори ганса томо мүшэн юундээ хэрэгтэйб даа? Харин янза бүриин олон томошье, жэжэшье одо мүшэд үймэн хүйлэжэ байхадаа һүниин тэнгэридэ һайхан ха юм...
Манай ехэ гүрэн түрын хүгжэлтэ дэбжэлтын зогсожо байһан үедэ, ородһоо бусад, бага яһатануудай хэлэ, бэшэгэй тоогдохоёо болижо, гүрэнэй ганса ород хэлэтэй болохые оролдожо байһан сагта, эдэ үгэнүүдые мэдээжэ поэт уран зэргэсүүлгээр элирхэйлээ бэлэйл.
Тиимэһээ орон түрын үнэр баян үндэһэ яһатанай бүлэ соо буряад арадайнгаа үндэрэй гэрэлтэй, үнгэ һайхантай мүшэн шэнги тодохоноор толоржо байхын тула бидэ угайнгаа һайн һайхан ёһо заншалнуудые баримталан алишье талаараа хүгжэхэ ёһотойбди. Эдэ мэтын урагшатай байха хэрэгтэ түбхын түрүүндэ түрэлхи хэлэмнай, тамгата бэшэгнай дэмбэрэлтэ нүлөөгөө үзүүлхэ табисууртайл.
Арад зонууд дундаа харилсахадаа анхан өөһдынгөө оюун бэлигые урдаа хүндын хадаг мэтээр барижа танилсадаг, талархалсадаг, дам саашаа анда нүхэд болодог ха юм.
Тиимэһээ манай уран зохёол, искусство хадаа түрэл арадайнгаа уран һайханай, оюун сэдьхэл бодолой хэмжээеэ, арга боломжонуудые халмажа абаһан дээдын шанартай, өөрын онсо угалза мэтэ үрэжэлтэй түрэлхи хэлэндэмнай түшэглэн хүгжэхэ зэргэтэй гэжэ дабтан һануулха дуран хүрэнэ. Иимэ зайлашагүй нангин ушар табисуурай байһан хойно уран зохёол бэшэжэ эхилһэн залуу нүхэд түрэлхи хэлэеэ, угайнгаа түүхые һайнаар шудалха, баялигыень бэедээ шэнгээжэ, зүрхэ сэдьхэлэйнгээ хүбшэргэйе аялга хүгжэмэйнь арга боломжоор, үндэһэтэйнгээ хэб соо заншал зэдэлүүлхэ жэшээтэйл. Юуб гэхэдэ, үгын баялигһаа бодолой баялиг тэжээл абаха табисууртай.
Ёһотой һайхан шүлэг бэшэхэ хүн тэрэнэйнгээ гол удха һабагшые уран баян үгын үлхөө аргаар дахуулан, жэн удха һабагшые уран баян үгын үлхөө аргаар дахуулан, жэн һубһан тобрюулга хэһэн мэтээр тобойлгожо тодорхойгоор гаргадаг.
Бэшээшэ хүн хадаа түрэлхи хэлэнэйнгээ хэблэлэй газарнуудтай арга заатагүй холбоотой, буряад хэлэн дээрээ гараһан газетэ, журнал, номуудые хуруу хухадгүй агнажа, уншажа, һанамжануудаа шэбшэжэ, бэшэжэ эльгээжэ байха ёһотой. Юрэдөөл түрэлхи хэлэнэйнгээ газетэ, журналнуудые захижа уншадаг, олоной һайшаалда хүртэдэг нютаг нугынгаа үндэр бодолтой, үргэн сэдьхэлтэй ажалша хүнүүд тухай (ерээдүйнгөө зохёолнуудай геройнууд тухай), мүн түрэлхи хэлэнэйнгээ уран хурса арга боломжонуудые һурагшадта тайлбарилжа, тэрээндэ дурлуулжа байдаг багшанар тухай манай залуу зохёолшод нютаг нютагуудһаа бэшэжэ, хэблүүлжэ байха ёһотой. Эдэ мэтэшье хадаа эхилэн бэшэгшэдэймнай, залуу зохёолшодоймнай бэшэлгэ, найруулгын сэгнэшэгүй һургуули болохо байхал.
“Буряад үнэн” газетын хуудаһануудта элдэб сагуудта өөр өөрын оньһотой, оншотой шүлэгүүд олоор толилогдожол байдаг. Тэдэнэй авторнууд — олон янзын мэргэжэлэй, янзабүриин наһанай зон байха.
Жэшээлхэдэ, эдир залуу наһанһаа хүнэй элүүр энхын хэрэгтэ арга шадабарияа зорюулха гэһэн хүсэлтэй арадай аргашан Матвей Чойбонов һүүлэй арбаад жэл соо уран шүлэг эршэмтэйгээр бэшэжэ, уншагшадтаа түрүүшынгээ шүлэгүүдэй “Сэнхир хадаг” — согсолбори үргэһэн байна. Тэрэнь олондо урмашагдан угтагдаа һэн. Поэт “Сэсэг-үүлэдэй нюуса шэбэнээ шагнадаг” хабаараа философско удхатай шүлэгүүдые һүүлэй үедэ олоор бэшэнэ:
Амгалан байдал олондо заяаша гэгдэһэн,
Ами наһаяа шатаан ошоһон нүхэдэйнгөө
Хүн солынь магтан-дуулан шэбшэнэм,
Хүшөө болгон хэдыхэн шүлэгөө шэбэнэнэм.
Цырен-Ханда Дарибазарова бэшэлгэ-найруулгын талаар ехэ бэлэдхэлтэй хүн. Эхэ нютаг, үе саг тухайгаа поэдэй уран шүлэгүүдые уншагшаднай һанадаг байха:
Намарай хуушаар, дайдын нэмһэг сагта
Нимгэршэһэн шарайтай нютагни хйратайш,
Наруули гүбээнүүд хадагдажа бүрыгөөд,
Намагай үлэншье хагдаржа бүхыгөөд,
Галта улаалзай хаһамни үнгэрөө,
Гаглюун үглөө хюруу доро мүнхэрөө.
Һаншаг сагаан эхэдэл аалин сүхэрөөш,
Һэмбэрэг дэнзэтэ нютагни!
Санжай-Ханда Дармаева (Захаамин) уянгата шүлэгүүдые шадамараар бэшэхэ аргатай. Ажабайдалдаа хараһан үзэһэнөө сэдьхэлэйнгээ ульһаар жэгнэжэ, сасуулбари, тобшолол хэдэгынь — поэдэй зохёохы хэрэгэй сэнтэй шэнжэнь болоно:
Хэмтэй залуу наһанайм
бэлэгтэл намда үгтэһэн,
Хурдан яаруу үдэрнүүд
хүлгүү сагтай урилдан,
Хабсагайн хаяа мүлиһэн
хүйтэн булагай уһандал
Хүрин алаг зүрхэндэм
хобол гарган үнгэрнэл...
Ямар нэгэнушарһаа сэдьхэл бодолойнгоо хүлгэхэдэ, тэрэ мэдэрэлыень бусадта бахархан мэдүүлхэ хүсэл түрэдэг. Жэшээлхэдэ, жэлэй дүрбэн сагай һэлгэсэлдээн — хүнэй сэдьхэл бодолой изагуурта ямар нэгэн гунигай, үгышье һаа, баяр бахархалай мэдэрэл түрүүлэн байдаг гээшэ.
Үдэрэй утада, наранай игаабарида байгаали дэлхэйн шэнээр һалбаржа, янза бүриин сэсэг, набшаар надхан, жэгүүртэ аялгаар зэдэлэн байхадань, сэдьхэл бодол баярай һайхан мэдэрэлээр халингүй яахаб! Үгышье һаа, намарай набтар харалган огторгой доро бусаһан шубуудай хахасалгын дуугаар гуниглан, дайдын нюруугай хагдаран гуужажа байхада уйдхартайл байха жэшээтэй.
Эхэ сэсэн байгаалиһаа эдэ мэтын удхатай, унгитай уран мэдэрэлһээ һонин бодол түрэжэ, шүлэг зохёол бэшэгдэдэг ёһотой.
Буряад ороноймнай орон нютагуудһаа түрэлхи хэлэндээ аргагүй дуратай, тэрээгээрээ сэдьхэлэйнгээ оршон үеые түүрээхэ хабатай арадаймнай дундаһаа алтан — бэлигтэн, уран зохёолоо түлөөлхэ мэргэжэлтэд олон байха. Тэдэнэй тоодо залуу үетэмнай Д-Н. Хобраков (Баргажан), Н. Шабаев (Улаан-Үдэ), Д. Райцанова (Хяагта), Ц-Ж. Бадмаев, Б-Ж. Дашиев (Ярууна), Ш-Х. Базарсадаева (Ага), С. Сандаков (Аха), Д. Дамбаев, Э. Дугаров (Хори) болон бусад хэдэн жэлэй туршада һайхан шүлэг зохёолойнгоо жолоо барижа, улад зондоо эрхим дээжыень дуулгажа ябана.
Саашадаа буряад поэзиин, уран зохёолой залуу үетэн орон хангайнгаа эртын һайханиие түшэглэн сахижа, амидаралта эхэ байгаалиингаа шанар шэнжые үргэн магтажа, һонин уран зэргэсүүлгэтэй найруулга-зохёолнуудаараа улад зоноо баясуулжа ябахань болтогой.