Анханһаа зүб харилсаа, ариг сэбэрые сахижа һура

– "Үдэшын боро хараанаар, һүни орой оог хуугай табилдадаггүй юм. Хэлэ хэрүүл, хараал хашхаргаа гаргаа һаа, өөһэдтөө ёро һанаһантай адли" – гээд үбгэн аба эжынэрнай бидэндээ заагша бэлэй. 
– Гэр бараан соохиёо унтахынгаа урда сэбэрлээд унта, үгы гэбэл эртэ бодожо арилга. Айл байхадаш, ямаршье сагта зон ябажа байха. 
– Бага сагын юумэнһээ бү жэрхэгты. Жэрхээ һаа, үбдэжэ болохот. Үтэлһэн гү, али үбшэлһэн аба эжынгээ дороо алдахадань гү, али нюһа нёлбоһыень арилгахадаа жэрхэбэл — нүгэл. 
– Алибаа юумэнһээ жэрхэжэ, гансал өөрынгөө бэе абарха, сахихада, бусадта туһагүй юм. Олоной түлөө оролдоогүй хүндэ бусадай туһалхань хомор гэхэ мэтэ урдын һургаал заабари һанахада шухала. 
– Гэр бүлынгөө хэн нэгэнэй нүгшэһэнэй һүүлээр 49 хоногой дотор модо отолхые, газар һэндэхые, малтахые, мал гаргахые, алахые сээрлэдэг. Энэ юундэб гэхэдэ, хүнэй һүнэһэн 49 хоногой дотор гэр хотоёо эрьежэ байдаг. Тиимэһээ энэ саг соо архи ууха болоод, буруу муу үйлэ хэрэг үйлэдэхые сээрлэхэ ёһотой. 
– Хүндэ һайниие хээ һаа, тэрэнээ ходо бү дурда: хэһэн туһашни сэнгүй боложо, һайниие хэһэнээ нэхэһэнтэй адли болоно. 
– Хүнэй нюуртань бү магта, һаймһарһан шэнги болохош, нюргандань бү муушала, нюргандань муушалхада, араһаань маряажа, эритэ шааһантай адли. Тэрэ хүн дуулахадаа, шамда дураа гутаха. Хэрбээ алдууень нюуртань хэлэбэлшни, өөрыешни сэхэ хүн гэжэ сэгнээд, хэлэһэн үгыешни бодожо үзэхэ ба алдуугаа заһаха болохо. 
– “Эзэндээ таараһан хубсаһан – һайн; үлдэхэдэ – эдеэн һайн, ундаа хүрэхэдэ – уһан һайн; зүдэрөөд ябахада, нойр үргэһэн һайн” гэдэг үгые баримталжа, манһаа урид хүн боложо түрөөд, хүлһөө гаргажа ажал хэһэн, олон юумэ үзэһэн хараһан зоной зүбшэл захяа, һургаал заабариие үндэрөөр сэгнэжэ, үдэр бүриингөө ажабайдалда тааруулан хэрэглэхэ, сахижа ябаха шухала. Тиигээ һаамнай нажарай халуунда бэлдэлгэ — үбэлдөө туһатай, наһанайнгаа залууда һуралга үри бэедэмнай, хэтэ наһандамнай хэрэгтэй, туһатай байхань дамжаггүй. 
– Аймаг зоной зугаа наадан тээшэ ошожо ябаха, зугаа нааданай газарһаа бусажа ябаха саг баһа байдаг. 
– Бага юумэнһээ баярладаг хүн хожомынь ехэ юумэнһээ баярлаха золдо хүртэдэг. 
– Хуушаниие һэлгэхын түлөө шэнэ барилга бодхоохо гээшэ зүб. Шэнэ барилга бодхоохомни гээд, хуушанаа хуу усадхалган буруу юм. 
– Хүн түрэлтэн энэ дэлхэйдэ эзэн боложо түрэдэг гү, али айлшаар ерээд ошодог гү? Эзэн боложо түрэбэбди гээд, ула дорохи хүрьһэеэ дура зоргоороо түйбэхэ, һандааха гээшэ буруу юм. Айлшаар ерэнхэйбди гээд, гараа һула табяад һуубал, баһал буруу юм ааб даа. Оршолон түбидэ айлшан шэнги наринаар, эзэн шэнги эмээхэйгээр хандабалнай, эгээл зүб байха бэшэ гү? 
– Мэдэһэнээ хуу хэлээгүй һаа, хэлэһэнээ бултыень мэдэжэ ябая. 
– Хуули эрхын абарга хүсэндэ һүгэдэһэн гүрэн түрэдэ — хулгай худал хомор. Абарга хүсэнэй хуули эрхэдэ һүгэдэһэн гүрэн түрэдэ — үнэн гэжэ хомор. 
– Бэеэ шүүмжэлдэг хүн бусад зондо шүүмжэлүүлхэгүй юм. 

Хубилган шэнэдхэгдэһэн нютаг нугада шэнэ һайхан барилганууд үндыһэн, улад зонойнь шарай гэрэлтэй, сэдьхэл сэлмэг, хаа хаанагүй энеэдэ наадан элбэг байха ёһотой. Хубилган хуймагдаһан газарта хамаг юумэн хуу һандарһан, журамынь алдуурһан, эб найрамдалынь эбдэрһэн, улад зониинь уур сухал, хэрүүл хараал болоһон, хулгай худал олошорһон, дээрмэ тонуул дэлгэрһэн байдаг гээшэ. Хубилган шэнэдхэлгын "барилгашад" үргэнөөр алдаршаһан ааб даа, харин хубилгалтын хуймаае хэгшэдэй зэмэтэй хүниинь олдодоггүй юм. 

Манай мүнөө сагта эзэлжэ һууһан түхэреэн бууса эртэ урдын сагай үбгэ эсэгэнэрһээ бидэндэ үгтөөд, ерээдүй сагай аша гушанарта дамжуулагдаха ёһотой гээшэ. Аша гушанарайнгаа амилха агаарые, ууха уһые, агнаха ангые, эдлэхэ ой тайгые һалгаажа хюдажархёод, тэдээндээ хуулита хубииень үлөөгөөгүй һаа, хүн түрэлтэн ябаабди гэхэ эрхэгүйбди. Энээн тухай ехэл бодожо үзэхөөр даа... 

Залуу шамбай ябахада, үглөөгүүр үндыһэн наран алдар соло өөдөө дүүлиһэн алтан сахариг шэнгеэр һанагдадаг. Үтэлжэ ябахада үнгэрһэн саг, наһан соогоо ябаһан ябадал, ажабайдал сэдьхэлыш тэжээн дэмжэхэ үнгэтэ һайхан зураг гү, али зүүдэн шэнгеэр һанагдадаг юм. 

Балшар багадаа һайхашаан шагнаһан хүхын дуун үбгэн буурал болоторшни үрэ зүрхэн соо зэдэлдэг. Үхибүүн наһандаа аба эжыдээ заруулһан хүүгэд хожомынь тулюур түнхи байдаггүй юм. Үндэгэн шэнгеэр бөөмэйлһэн хүүгэд үе сагай долгиндо тулгардажа зободог гээшэ. Эхэ эсэгэмни һургахаа яагаа гээшэб даа гэжэ тэдэнэр хожомынь үншэн хабһандаа гомдолтойгоор шэбшэжэ ябадаг байха. Тохоногоороо хүдэлөөшэд, толгойгоороо хүдэлөөшэдэй урда гарахаяа ядадаггүй. 

Хэрбээ бидэнэр хасуури нарһадые, шэнэһэ хушануудые хайра гамгүйгөөр отолходоо, булга хэрмэнһээ, буга хандагайһаа юундэ зүбшөөл абадаггүйбибди? Сөөрэм нуурнуудые, гол мүрэнүүдые шэргээхэдээ гү, али хаалтануудые табижа, һабаһаань халяахадаа, хорото бодос уһа руунь хаяхадаа, ангир тохорюунуудай, галуу нугаһадай уйдхарта дууе юундэ анхарнагүйбибди? Тэдэнэр эхэ байгаалидаа эзэн һуухын тула бидэнһээ дутуугүй эрхэтэй ха юм. Эртэ урда сагта уула хадада, уһа мүрэндөө, модо шулуундаа шүтэн мүргэдэг байһан арад зоноймнай заншал ёһо харанхы мунхагһаа гараһан бэшэ, байгаалияа һайханаар хойто үетэнүүдтэ үлөөхын түлөө тусхай журам байгуулһан, хорюул табидаг, тэрэнь хохидолдо дайралдахаһаа, гэмтээлгэһээ халхалдаг байгаа бшуу. 

Залуу үетэн ба хүн бүхэндэ жаргаха хубита талаан гэжэ бии юм. Тэрэнь хэзээ нэгэтэ тэдээндэ заатагүй ерэдэг гээшэ. Энээниие буряадууд эрьехэ нарантай жэшээлһэн байдаг. Тиимэһээ, залуу нүхэр, эрьехэ наран, ээлжээтэ түрэ гэжэ байдаг, эрьехэ нарандаа этигэжэ яба, уһанай урасхал өөдэ үгсэн тамара гэдэг бэлэй. Алдар соло, тушаал зэргэ, хүндэ ямба — эдэ бүгэдэ хуу ээлжээтэй байдаг юм. Ээлжээнэйнгээ үнгэрхэдэ сэдьхэлдэ амгалан тэнюун байха шухала. Залуу хүнэй үгэ ба үйлэ хэрэгүүдыень хүлисэмөөр байдаг гээшэ ааб даа. Тэдэнэрэй зүрхэ сэдьхэлынь ошотой, шуһаниинь халуун гэжэ бидэнэр мэдэнэбди. Үбгэн хүнэй үгэ үсөөн байбал дээрэ юм. Түсэб табихадаа түргэдэһэнэй, тэрэнээ бэелүүлхэ сагтаа удаашарһанай хэрэггүй юм. Хамаг зондо магтуулхаяа оролдоһон хүнүүд нэгэшье хүнһөө һайн үгэ дуулангүй үлэжэ болохо. Дурлаһан сэдьхэл хүйтэн ухаанһаа сэсэн гэлсэдэг. Ухаанай захиралтые дуранай долгин абаад гаража болодог. Хэды тиимэшье һаань, бүхы гэмээ дуран дээрэ хаялтагүй. Һанаан бодолоо зуу дахиншье гүйлгэбэл, шиидхэбэришни нэгэн байха ёһотой. Һанаан бодолоо асатуулжа зобонхаар, аса баряад үбһэ һүрилбэл дээрэ. Арад олонойнгоо үнгэрһэн түүхэдэ нёлбоһон хүн һүүлдэнь өөрөө нёлбуулжа магад. Хүн түрэлтэнэй байһан сагта хара сагаан, хатуу зөөлэн, муу һайн, үлэн садхалан, үгытэй баян, үнэн сэхэ, мэхэ гохо мэтэ зүришэлдөөнүүд ба тэмсэлнүүд дууһахагүй. "Таниха танихашьегүй хүндэ һайн сэдьхэлээр, урин налгайгаар хандаа һаашни, шадаха зэргээрээ туһалаа һаашни, өөртэшни туһалха, шамайе хайхарха, үнэн сэдьхэлһээ һайниие хүсэхэ, доро дохин баяр хүргэхэ хүнүүд олдохол байха", — гээд арадай уран зохёолшо Николай Дамдинов "Бодолнууд" гэһэн статья соогоо бэшээ һэн. Эдэ бодолнууд мүнөөдэрэй ажабайдагтай нягта холбоотой байна.