Угсаатанай һургаал

— Эхэ, эсэгэеэ хүндэлэ, эдеэнэйнгээ дээжые эсэгэдээ хэ. 
— Таниһан, таняашьегүй хүниие мэндэшэлэ. 
— Аха заха зониие хүндэлэ, үндэр наһатаниие нэрээрнь нэрлэнгүй, заатагүй үри бэеыень нэрлээд, тэрэнэй ахай, абгай, тэрэнэй эжы, баабай гэгты. 
— Аха, эгэшэ зоной урдуур нарыень буляажа бү гарагты. 
— Аха, эгэшэ зоной урдаһаа дуугарангүй, хэлэһэн юумынь шагнаад, һөөргэдэнгүй байгты. 
— Худалаар бү уйла! Эхэ, эсэгэш үхэхэ. 
— Боро хараанаар ба һүни түлеэ хахалхада, уһа удхахада, һүхирхэдэ, үхибүү уйлуулхада нүгэл. 
— Хүнэй юумэ үгэхэдэ һалгай гараараа гү, али хурганайнгаа һалаагаар абажа, мүн хүндэ тиигээд юумэ үгэжэ, хүндэ юумэ һарбайхадаа, нюргаараа ара тээшэнь үгэжэ, мүн тиигээд абажа болохогүй. 
— Үглөөгүүр һэреэд унтаридаа бү хэбтэ. һэрибэл — бодо. Унтарияа гансата заһа. Үлэн шээһэеэ удаан барижа болохогүй. Нюур, гараа угаа. Галаа түли, сайгаа шана. 
— Тахилаа үргэ, бурхандаа мүргэ, сайгаа галдаа үргэ. Газаа гаража, сайгаараа орон дэлхэйдээ, орон нютагтаа сэржэм үргэ. Һайн сэдьхэл сэдьхэжэ, би һайн ябаһууб гэжэ гү, али минии үри бэе һайн ябаг гэжэ сэдьхэнгүй, харин «Эхэ болоһон зургаан зүйл, хамаг амитан — хуу һайн һайхан ябаг» гэжэ зальбарагты. 
— Ехэ хүнүүдэй хөөрэлдэжэ байхада хүүгэд холо байха ёһотой, үгышье һаа, хүршэ айлдаа ошодог, газаагуур наададаг юм. 
— Арбан найма наһа хүрөөгүй залуушуул айлай тоонын голһоо хойшо гараха ёһогүй. 
— Ерэһэн айлшад хүүгэдтэ зорюулжа, ехэ үнэтэй сэнтэй бэлэг бэшэ, харин багашаг шэхэр, нэгэ түхэриг мүнгэ үгэжэ урмашуулдаг заншалтай. 
— Айлай томо хүүгэдынь багануудаа захирха, зараха ёһотой. Абынгаа үгыдэ ахань эсэгынгээ үүргэ, эхын үгыдэ эхынгээ үүргэ эгэшэнь гүйсэдхэхэ ёһотой. 
— Хүүгэдтэ хоол ундые эжы, эгэшэнь хэмжээтэйгээр абажа, хэжэ үгэдэг. 
— Хүүгэд гээшэ бүхы юумэ эхэ, эсэгэһээ зүбшөөл абаха ёһотой.

Ёһо гуримгүй, заабари заршамгүй юумэн гэжэ огто байгаагүй юм. Хүн зоной хоорондоо харилсаха, хөөрэлдэхэ, ярилдахашье ёһо ехэл удхатай байгаал даа. 
— Хүн гээшэ аалин намдуугаар яриха ёһотой. 
— Гараа хүдэлгэжэ, хургануудаа арбагануулжа хөөрэлдэхые буряадууд сээрлэдэг. Тиимэһээ гараа хүдэлгэнгүй хөөрэлдэдэг байгаа. 
— Амаа ехээр ангайлгаад дуугархагүй, түб түбшэн байха шухала. 
— Хэтэрмэ ехээр энеэжэ, нюураа уршылгажа, шангаар хашхаран дуугаржа болохогүй. 
— Хүнэй хэлэхые бэеэ баряад, абяагүй шагнаха. Хэлэжэ дүүргээгүй байтарнь, үгынь таһа дүүрэжэ болохогүй. 
— Ехэ шангаар энеэжэ, хашхархаһаа абан дуугардаг хүниие хүнгэн зантай, хүхирүү хүн гэжэ хэлсэдэг юм. 
— Нэгэ юумэеэ оло дахин дабтадаг, хэрэгтэйшье хэрэггүйшье, хүнэй мэдэһэншье мэдээшьегүй юумэ дууһан суглуулжа шашадаг хүниие зон шоо үзэдэг. 
— Лаб табыень мэдэнгүй, дүтэрхылөөд «ябуулжархидаг» хүнүүд хүндэгүй болохо. 
— Үсөөн үгэтэй хүниие хүндэлдэг ба тиимэ хүнэй үгэнь үнэтэй гэдэг. 
— Хөөрэлдэжэ байһан хүнэй бэеын хүдэлсэ, нюдэнэй хараа хүрэтэрөө урин, тогтууритай байхые эрхимдэ тоолодог байгаа. 
— Найр хуримай үедэ олон хүн үгэ хэлэнгүй, ехэ удаарангүй тараха ёһотой. 
— Хэрбээ үгэ, үреэл хэлэхэ, урданай дуу дуулаха дуратай хүн байбал, найрай ахалагшаһаа заабол зүбшөөл абадаг һэн. 
— Буряадууд «олон үгын олзогүй, ганса үгын гарзагүй» гэдэг һургаал үгые ходо һануулжа, дуугай түбшэнөөр һургадаг байгаа.


Гуримтай байхые хүүгэд, залуушуулда хэлэжэ үгэхэ хэрэгтэй: 
— Айлшан хүн ташуур баряад гэртэ орожо болохогүй. 
— Моритой айлшанай буубал, морииень абажа уяха, эмээлыень абаад, мордолгон дээрэнь морииень эмээллээд, бэлэн болгожо үгэхэ. 
— Айлшан хүн ерэһэн айлайнгаа гэрэйнь үүдэндэ мориндоо мордожо болохогүй. 
— Басагад, бэреэд аба, эжынгээ гэрһээ гараха ороходонь, хүндэлжэ, хүл дээрээ бодохо ёһотой. 
— Аба, эжынгээ хажууда тамхи татаха, архи ууха хорюултай. 
— Хара уһа һамаржа, һолонго руу хургаараа заажа, зогсоод эдеэлжэ болохогүй 
— Үүлэтэй, бороотой үдэр һү тарагаа хүндэ үгэжэ болохогүй. Хулгана үдэр хүндэ юумэ үгэжэ болохогүй. 
— Зарим нютагта аба эжынгээ нэрэ нэрлэхэгүй, адли нэрэтэй хүн байбалынь, «хэсүү нэрэтэ» гээд дурдаха заабаритай байгаа. 
— Бурхан тээшэ толгойгоороо хараад унтагты. 
— Хүнэй наһа барахада долоон, хорин нэгэн хоногтонь тэрэ айлда орохогүй. 
— Айлай бэри бурханда дүтэлхэгүй. 
— Арадай һүлдэ туг, орден, медалиин зураг, хүнэй хүрэг барлаһан номой хуудаһаар, газетээр юумэ аршажа болохогүй. 
— Газарта хэбтэһэн зэмсэг: аса, тармуур, хүрзэ, һүхэ мадага, модон болон шулуу алхан гарахада, нүгэл. 
— Хүн айлда ороходоо, малгайгаа абаха, захаа буулгаха ёһотой. Урдандаа хутагаа бүһэһөө доошонь буулгадаг байгаа. 
— Гэр бараан соо эшхэржэ болохогүй. 
— Аман соогоо сула дуу гүнгэнэжэ бү яба, нүгэл. Бүхы жаргалаа гүнгэнэжэрхихэш. 
— Ама алдахагүй, нүгэл. 
— Үбшэн бэшэ аад, шанаагаа тулахада, эльгээ тэбэрихэдэ, нүгэл. 
— Үрөөһэн юумэ газарһаа абахагүй, харгы сэбэрлэхэһээ ехэ буян үгы. 
— Гурбан хүбүү таһалжа, хүндэ үгэжэ, гэрэй углуу тайража, хээрын ганса модо отолжо, шулуу хүдэлгэжэ болохогүй. 
— Хэрүүл, хэлэ ама хэжэ ябахада, нүгэл. “Хэрүүлэй үзүүртэ шуһан, үреэлэй үзүүртэ тоһон” гэһэн үгэ бү марта. Һанажа яба. 
— Хүн хүнэй сухалһаа айдаггүй юм, харин хүнэй һэшхэлһээ айдаг. 
— Үритэ хүн хүнэй үриие бү хэлэ, бэетэ хүн хүнэй бэеые бү хэлэ. 
— Үлүүсэ үнэтэй юумэ бү үмдэ, бү гоё, хүнэй нюдэнэй хорон хүрэхэ. 
— Шадаал һаа хүндэ туһалжа яба, тиихэдээ өөртөө туһалхаш. 
— Нялха балшар амитадые хайрладаг заншалда хүүгэд, залуушуулые һурга.

Хэрбээ урданай зоной сахижа ябаһан ёһо гуримуудые сахяад ябаа һаа, үбдэхэгүй, гэнтын аюул ба осолдо орохогүй. Бололгүй юумэнһээ буладай үзүүр хухарха гэдэг. Тиимэһээ ямар юумэн хорюултай, сээртэйб гэжэ аха зонһоо һуража, асуужа ябаха ёһотой гэжэ мүнөө сагта хүүгэдтэ ойлгуулха шухала. 
— Хүнэй үргэһэн юумэ абаа һаа, дайдын эзэн хорлохо, тэрэ хүн үбдэжэ, үхэжэшье болохо. Манай үбгэ эсэгэнэр, хүгшэн эжынэрнай барисада, обоо, үлэдэ табиһан мүнгэ, үргэлэй юумэ абадаггүй байгаа. 
— Аян замда мордохоо байһан хүнэй ябаадүйдэ шорой, угаадаһаяа хаягты. Ябаһан хүнэй хойноһоо бү хаягты. 
— Богоһо дээрэ гэшхээд гү, али богоһо алхаад байжа болохогүй. 
— Мүн үүдэ алдалан алсайгаад, тотогоһоо аһалдаад, газаашаа гарангүй байхада, нүгэл. 
— Хургаа һалаабшалаад, толгойнгоо ара талада гараа бү хэгты 
— Бү һуняагты, заапайтараа бү эбһээлэгты. 
— Бусадай хажууда хубсаһа хунараа тайлахаяа, элдэб муу муухай эшхэбтэр үгэ хэлэхэеэ, шангаар хүхиржэ энеэхэеэ сээрлэгты. 


Мүнөө зарим зоной «балшар жаахан юм» гэжэ үхибүүдые шараа нюсэгөөр ябуулжа байгаашань буруу. Зүбөөр хубсаһа хунараа үмдэхэ ёһотой. Жэшээнь: 
— Малгайгаа хүлдөө углажа болохогүй гэхэ мэтэ энээниие залуушуулда ойлгуулха шухала. «Мандаха түрын малгай, хан түрын хантаази, тэгшэ түрын дэгэл, бүтэхэ түрын бүһэ, тулаха түрын гутал» гэжэ хэлэдэгые залуушуул ухаандаа бүхөөр хадуужа абаха ёһотой. 
— Хүнэй мүр дээрэ гараа шангаар табижа, хүниие хүзүүдэжэ, огсом шэрүүнээр хандажа болохогүй. 
— Хэрэггүй аад, хүнэй гар хүлдэ хүрэлгэ муу ёһо гэжэ тоологдодог. Айлда ороод байхадаш, үхибүүниинь нособол, шоо үзэмөөр байдаг. 
— Хэрбээ эндүүржэ гү, али ойлгомторгүй хүнэй һүеы, үльмы хүл гэшхэжэрхёо һаа, болгоомжотойхоноор тэрэ хүнэйнгөө гарыень баридаг ёһо бии. Би танда муу һананагүйб, эб найрамдалтай байя гэжэ үршөөл гуйһан энэ һонин журам мүнөөнэйхеэр: «Хүлисэгты, мэдэнгүй гэшхэбэб» гэһэн болоно гээшэ ааб даа. 
— Хүнүүдтэ юумэ үгэхэдөө хоёр гараараа, үгы гэбэл, баруун гараараа үгэдэг. 
— Хүнэй үгэһэн юумэ дороһоонь тодожо абадаг. Дээрэһээнь һабардан абажа болохогүй. 
— Хадаг мэтэ хүндын зүйлые, эдеэнэй дээжые заабол хоёр гараараа үргэн баридаг. Харин гашуудалай хадаг эбхэжэ (хуйлажа) үгэдэг. 
— Хүнүүдтэ юумэ шэдэн үгэжэ болохогүй. Хутага, шүбгэ, хайша, һэрээ, халбага шэнги хурса үзүүртэй юумэ үзүүрээрнь бэшэ, эшээрынь, барюултай талаарнь гартань үгэдэг. 
— Аяга, табаг, гүсэ гэхэ мэтын зүйлые бусадта бусаажа үгэхэдөө, досоонь эдихэ, ууха юумэ (саахар, бообо, шара гү, али сагаан будаа гэхэ мэтэ) «оёор» хэжэ үгэдэг журам баһал һонирхолтой. 
— Хооһон амһартатай ябаа һаа, хүнэй урдуур бү гара. Хүнһөө юумэ абахадаа, хооһон амһарта бусааһан хүн хооһорхо, үгырхэ гэһэн удхатай. 
— Эхэнэр хүн олһо, дээһэ, мушхамал мэтын эршэтэй юумэ алхаха ёһогүй. Нарайлхадань хүүгэниинь хүйһэндөө орёолдохо гэдэг. 
— Мүн эхэнэр хүндэ шандага, туулайн мяха эдюулжэ болохогүй. Юундэб гэхэдэ, эдэ амитад оромгүй ядаржа, зобожо түрэдэг юм. 
— Эсэгэнь үри хүүгэдээ үмөөрдэггүй. 
— Буряад зон хүүгэдээ эрхэлүүлхэеэ ехэ сээрлэдэг. Эрхээр үндыһэн үринэр бухын хүзүүнһээ хэсүү гэдэг. 
— Айлда ошоходоо, хэрэггүй һаань, үхибүүдээ дахуулжа болохогүй. 
— Хүүгэдэй наадахашье саг хэмжээтэй, тусхай заабаритай байгаа. Юумэн бүхэндэ зүб, буруу гэжэ байһан тула наада зугаадашье сахиха ёһотой зүйлнүүд олон байгаа. Жэшээнь: булхайлжа, мэхэлжэ болохогүй. Шүүр шэдэлгэ мэтын наадануудта нүгөөдынгөө (бэшэнэйнгээ) хубсаһа хунар дүмэхэ, ехэ зондо дүтүүр гүйлдэжэ, дайража, олиг оромгүйгөөр шууялдажа болохогүй. 
— Нүгшэһэн хүниие хүдөөлүүлдэг газарта эхэ, эсэгээ дахажа ошоһон үхибүүд шууяжа, намнасалдажа, энеэлдэжэ байдаг. Энэ ушарта залуу, хүгшэншье зон өөһэдынгөө хүүгэдтэ олон зон соо яажа ябаха журам заажа үгөөгүйнь харагдана. 

Хүбүүд, басагадынь хүдэржэжэ, хүл дээрээ гараба. Аба, эжын нангин һургаал заабариһаа гарангүй, хазагайрангүй томо боложо, хүлынь дүрөөдэ, гарынь ганзагада хүрэбэ гээшэ. Иихэдээл эхэ, эсэгын оролдолго дэмыдэ хосороогүй, һанаһан хэрэгынь намын ёһоор бүтэбэ гээшэ. Эдэ хүбүүд, басагадынь саашадаа айл гэр боложо һуухадаа, энэ заршамаа алдангүй, эжы, абын, уг омогой, нютаг голой нэрэ, солые бузарлангүй, хадам харидаа, айл аймагтаа хүндэтэй ябаха болоно.