Бэлигүүн толиһоо

Худанай дасанай Эрдэни-Хайбзан дооромбын зохёоһон "БЭЛИГҮҮН ТОЛИ" соо сухалтай зүрюу, харуу хомхой, альбан мэхэтэй зондо һургаал заабаринууд олон юм. Хүндэ хүшэр энэ үе сагта эдэ һургаалнууд олониитын нангин хэрэгтэ, үдэр бүриин ажабайдалда аша туһатай байна. Бэеэрээ мууе хэнгүй, зүб һайнаар ябахые тус һургаалнууд соо иигэжэ хэлэгдэнэ:

Хододоо үнэншэ сэхэ бай. 
Хулгай худал бү хэ, бү хобло.

Хобууша хүнэй хушуун хүйтэн, 
Хулгайша хүнэй нюдэн хүйтэн. 

Худалаар хэлээшэн, 
Хулуужа эдеэшэн.

Эдэ һургаал заабаринууд хүниие бү харда, өөрынгөө хэһэн гэм зэмые хүндэ бү тохо, хэһэн зэмэеэ бү мэлзэ, буруу ябадалаа бү үмөөрэ гэһэн удхатай бэзэ даа. 

Хомхой сэдьхэлээ диилэжэ һура, хүнэй мартаһан гү, али гээһэн алта мүнгэ гү, али юумэ олоо һаа, зондо дуулга, соносхо, бү олзуурха, хүн гээһэн зөөри эзэндээ байхадаа үлүү хэрэгтэй, ойро зуурахана бариишатахын түлөө ухаан бодолоо тамалан үлүүдэ гүйлсэжэ, мэхэ гохо бү гарга, хүнэй зөөридэ бү обто гэһэн удхатай бэшэ аал. 

Сэбэр сэхэ зантай, һэшхэлтэй ябахаһаа үлүү һайхан юун байхаб даа. Нэрээ хухаранхаар, яһаа хухара гэжэ буряад зон дэмы хэлсэдэггүй ха юм. Нэрэ түрэ хүн бүхэндэ хэрэгтэй бшуу.

Үнэншэ хүн олондо этигэлтэй, 
Худалша хүн хамагта һэжэгтэй. 

Зүб юумэн зүрхэнһөө халуун, 
Буруу юумэн бултанһаа хатуу. 

Зүбыень хэлэхэдэ, зүрхэ хадхаха, 
Үнэнииень хэлэхэдэ, үлэ алдаха. 

Үнэншэ хүндэ нүхэр олон, 
Үрэтэ модондо намаа олон. 

Үнэн үгэ — шара тоһон, 
Үнэншэ хүн — эрдэни зэндэмэни. 

Үнэн юумэн уһандашье шэнгэдэггүй, 
Нарандашье онгодоггүй, галдашье шатадаггүй. 

Үнэнһөө — туһа, 
Үнеэнһээ — тоһон, 
 — гэхэ мэтэ үнэншэ хүн тухай оньһон үгэнүүд олон ха юм даа. 

Хүнэй досоохи хоёр тээшээ тэмсэдэг юм. Хүн бэе оложо түрэһэн хадаа, харыень ба муу муухайгаа дараха гэһэн оюун бодолой дээжэдэ түшэглэһэн һургаал заабаринууд Эрдэни-Хайбзан Галшиевай "Бэлигүүн толи" соо иигэжэ хэлэгдэнэ: 

"Хүн бүхэндэ адляар ханда. Дээгүүр тушаалтай гү, али баян хүнүүд шамда, шинии ажал хэрэгтэ, ажабайдалдаш хэрэгтэй болохо. Тиимэһээ ямар нэгэн туһаламжа үзүүлхэ шадалтай хүнүүдтэ бү һаймһара". Тиимэ зон тухай айхабтар сэсэн оньһон үгэнүүд бии: 

Нюурай урда маһалзаха, 
Нюрганай арада ёлолзохо. 
Нюуртаа — алтан, 
Нюргандаа — халтан. 

— Өөрһөө доогуур тушаалтай, зиндаатай, зөөри байдалтай гү, али ямар нэгэн шалтагаанаар доройтожо ябаһан хүндэ бү дээрэлхэ, тоомжогүй, баһамжа зан бү гарга. 
— Хүнэй алибаа юумэндэ ухаатай сэсэндэнь, ажалша бэрхэдэнь, ажабайдалдаа урагшатай ябахадань, баяндань, дээгүүр тушаалдань, үхи хүбүүдэйнь бэлигтэй шадамартань бү атаарха, муу сэдьхэл бү сэдьхэ. Хорон сэдьхэл, муу бодол шамда хэзээшье туһалхагүй. Хүндэ мууе һанабалшни, өөртэшни, өөрыншни үри бэедэ бусажа ерэхэ. 
— “Эхэ эсэгээ алдаагүй аад, эльгээ юундэ тэбэреэбши” — гээд, үбгэд хүгшэд зандарха. Эльгээ тэбэреэд байнгүй, хүл дээрээ хүлөө табяад һуунгүй байха хэрэгтэй "Эрэгтэй хүн нюргаа үргэлхэдөө, жаргалай ерэхэдэ үргэлхэб, эмэгтэй хүн зоболонгой ерэхэдэ үргэлхэб гэһэн удхатай" гээд үндэр наһатан хэлэдэг байгаа. “Үүдэеэ шангаар бү хаагты, заяашаяа сошоохот” – гэжэ үндэр үбгэд, эмгэн эжынэр аша гушанараа һургадаг байгаа бшуу даа.

Хаалгаяа хан гэтэр бү хаа, 
Түлеэгээ түрд гэтэр бү хая! 
Хайшаяа хард гэтэр бү хая, 
Хадам эжынгээ урдаһаа ярд гэтэр бү дуугара!
 – гэжэ хадамда ошохоёо байһан басаганда элинсэгүүднай захяа үгэеэ хэлэдэг байһан юм. Иимэ ябадал хэһэн хүн сухалтай, хэрзэгы хүнэй аяг ааша гаргана гэжэ тоологдоно. 

— Хооһон амһарта баряад хүнэй урдуур бү гара. Дүүрэн амһартын урдуурнь гарахада, олзотой омогтой, урагшатай урматай ябахамнай гэдэг. 
— Хүндэ хооһон амһарта бү бусаа. Заабол оёор хэжэ үгэдэг бай. Оёортой амһарта элдин баянай хэшэг, буянай шэнжэ гэдэг. 
— Гэрэй үүдэнэй хоёр тээһээ хоёр хүнэй нэгэ доро орохо, гарахада, урид ахамад хүниинь орохо, гараха. Нэгэ наһанай һаа, орохо хүниинь урид орохо, гараха хүниинь гараха – гээд Зүдхэли нютагай хүгшэд хэлэдэг. 
— Ороһон гү, али гараһан үүдэеэ лаб һайнаар хаажа һура. Үүдэ дутуу хаагша һула хүнэй зан гэдэг. 
— Үүдэ алхаад байхаяа сээрлэхэ шухала. Үүдэ хүлөөрөө үдьхэлэн нээжэ, хүсэд гэртэ оронгүй, үүдэ алхажа ябатараа мэндэшэлжэ, богоһын хоёр тээ байгаад хөөрэлдэжэ болохогүй. 
— Унажа ябаһан мориёо сохиходоо, эсэгэеэ сохиһонтой адли, һаажа байһан үнеэгээ сохиходоо, эхэеэ сохиһонтой адли юм. 
— Зэр зэмсэгээ бү хая, бү шэдэ, бү наярга, һүхэ хюрөө, хутага хайша шүбгэ һэрээ мэтын зэр зэмсэгүүдээ бү алха, бү гэшхэ, эреэрнь хүндэ бү һарбай. Хабшаг, ухбаад болоод пеэшэндэ хабаатай юумэнүүдые мүн лэ бү алха, бү гэшхэ. 
— Моринойнгоо тоног: хазаар, ногто, шүдэр ба урга мэтые бү алха, бү гэшхэ, газарта бү хая. 
— Малгай, бээлэй, бүһэ, туруу ба үхибүүдэй хубсаһа хунар бү алха, бү гэшхэ. 
— Эршэлжэ томоһон ооһор, дээһэ, мушхамал эхэнэр хүн алхаа һаа, үхибүүншни түрэхэдөө хүйһэндөө орёолдожо болохо. Шандаган болон туулай зобожо түрэдэг, тиимэһээ эмэгтэйшүүлэй шандага, туулайн мяха эдихэ хорюултай. 
— Хониной далые шүдөөрөө мэрэжэ эдихэ, яһыень хутагаар хюһахые сээрлэ. Мяхые хүндэлэн отолхые зэрлигэй шэнжэ, зулгаажа эдихые хобдогой шэнжэ гэдэг. 
— Ямаршье хүндэ юумэ үгэхэ, абаха, һарбайхадаа, гарайнгаа хурганай забһараар бү һарбай. Хурганайнгаа һалаагаар һарбайха гээшэ һалаабшаяа харуулһантай адли. 
— Мори харахадаа, газаалхадаа, хүнүүдэй хараһаар байтар хорёо хашаагай захаар, хормойгоо һэхээд һуушахадаа, адууһа малтай адли болоно. 
— Мал адууһанайнгаа хорёо хотые бузарлажа, тэндэ бэеэ хүнгэрүүлжэ, газаалжа огто болохогүй. Мал адууһаяа элдэб үгөөр харааха, сохихо, намнаха ехэ хорюултай. Тиимэһээ бууса далаа, хото хорёогоо арюудхажа, санзайгаар утажа байдаг бэлэй. 
— Адуу малнай үбшэ хабшанда бү дайруулаг, арьяатан шонын аманда бү орог гэжэ зальбаржа, "Сагаан Үбгэн" гэжэ бурханда юумэ үргүүлдэг ба мүргэдэг заншал бии байгаа.