Сагаан hарын домогуудhаа

Түнхэнэй зоной омогорхон, үльгэрлэн хөөрэлдэдэг абарга ехэ бүхэ Дугарай Намсарай тухай хэдэн ондоо хөөрөө ниитэлжэ, хүндэтэ уншагшадай анхаралда дурадханабди.

Энэ домог болоhон нэрые би бүри үхибүүн ябахадаа, Самбялов Бальжан Мормонович таабайhаа (хүгшэн абаhаа) түрүүшынхиеэ дуулаа hэм. Таабаймни «Восточные Саяны» колхозой Галбын отделенидэ модошо дарханаар хүдэлжэ, пенсидэ гараhан юм. Амаралтада гараад, Галбын hургуулида модоор дархалалгын хэшээл ябуулдаг, мүн гэртээ дархалhаар байгаа. Холо, ойрын нютагуудай зон захил хэхэеэ гү, али бэлэн болоhон дарханай урлалые абаашахаяа ерээд hууhыень элеэр hанагшаб. Хүлеэжэ hууха зуураа дэлхэйн hонин hорьмой, урданай үльгэр домог хэлсэдэг байhыень мүнөө тухайлдагби.

Галбын үбгэд ходо таабайнда сугларагша hэн. Дагайн Дарма таабай гааhаяа «шорд» гэтэр hорон, элдэб жэгтэй юумэ зугаалха. Нэгэ гартаа протезтэйшье hаа, ядамаггүй мотоцикл жолоодожо, Галбын үйлсөөр тооhо бурьюулан гүйлгэдэг шүрбэhэлиг бэетэй Тахын (Манзарагшеев) Данзанай хэнииешьеб шоглон, «хас-хас» байтар, шангаар энеэхэнь ойндом ороно.


Дайнда армиин командалагша П.А.Ротмистровай танкые жолоодоhон, амгалан сагта колхозой Галбын отделенидэ таряан ажалай бригадые хүтэлhэн Бухын Буянта (Б.Ж.Бухаев), хүдэр бүхэ бэетэй, бүхы наhаараа трактор, комбайн жолоодоhон Истаае Дамнин (Д.Ш.Истаев) гэгшэд орожо ерээд, үбгэдэй зугаа дэмжэжэ байhыень hанадагби.

Ажалай баатарнууд гэжэ нютагтаа алдаршаhан эдэ хүнүүд гайхалтай баян ургаса — гектар бүхэнhөө 25-30 центнер орооhо абадаг байhан тухай галбынхид үльгэр домог мэтээр мүнөөшье хэлсэдэг. Эдэ баатарнуудай дүрые Буряадай арадай уран зохёолшо Балдан Ябжанов «Эртын шүүдэр» гэжэ роман соогоо мүнхэрүүлhэн юм.

Сагаалжа нэгэтэ ерээд, нютагай үбгэд Дугарай Намсарай, Гэргэнэй Мормой гэжэ алдаршаhан урда сагай бүхэшүүл тухай хөөрэлдэhыень hанагшаб. Илангаяа Дугарай Намсарай тухай гайхамаар hонин юумэ хэлсээ бэлэй.

18 зуун жэлэй хахадта энэ хүн Шарhан нютагта айлай ганса хүбүүн боложо түрэhэн юм. Үхибүүн ябахаhаань хүн зониие бар хүсөөрөө гайхуулаа. Дүнэн сарые гэдэhэнhээнь үргэжэ, хорёо соогоо табижархидаг байhан юм ха. Эрхүү мүрэнэй хоёр талые холбодог далбагар ехэ hалын хайр шулуутай газарта торошоходо, хэдэн хүн морёор шэрэжэ ядаад, орхибо. Эдир Намсарай хүбүүн hалые хобхо татаад, гүнзэгы уhан дээрэ асаржа табиhан ушарые түнхэнэйхид домог мэтэ хэлсэдэг.

Бэежэжэ, үльгэр соо хэлсэдэгтэл, «үнэн бэеэ бэелжэ, түхэреэн шарайгаа шарайлаад», өөртөө гэр бариhан юм гэлсэгшэ. Тайгын бүдүүн гэгшын шэнэhэдые унагаажа асараад, гэрэйнгээ ханануудые хондообо модоор бодхооhон юм гэдэг. Газаахи хорёо, хашаагаа барихадаа, юрын хүнэй тэбэришэгүй бүдүүн гэгшын шэнэhээр баханануудые амалжа hуулгаhан юм ха.

Гаhар бүхэ байхаhаа гадна Дугарай Намсарай ехэ уран модошо дархан солотой hэн. Гайхамшаг бүхэ тухай үбгэдэй хөөрэhэн домогууд сооhоо иимэ домог бүхөөр хадуугдаа бэлэй.

Нэгэтэ шарга улаан моритой хүн Дугарай Намсарайн урда бии болоод, шэрүүнээр дуугарhан гэхэ: «Дугарай Намсарай! Ши үглөөдэр нэгэ юумэнтэй барилдахаш. Илаха гэжэ оролдонгүй, диилдээд үгөөрэй!» Тиигээд нюдэ сабшаха зуура үгы болошобо. Дугарай Намсарай Түнхэнэй табан хүсэтэнэй нэгэн — Хан Шаргай ноёной ерэhые ойлгобо...

Хойто үдэрынь Эрлиг хаанай гурбан элшэнэр ерэжэ, абарга бүхэтэй барилдаба. Шаргай ноёной хэлэhые хадууhан бүхэ диилдээд үгэбэ. «Зай, шинии саг үшөөл ерээгүй байна», — гэжэ хэлээд, тэдэнэрынь үгы болошоhон юм.

Энээнэй удаа арбаад жэл үнгэрhэн хойно Дугарай Намсарай тайгын бүдүүн шэнэhэ газарhаа үндэhэтэйнь хобхо татаад, оройгоорнь газар руу зооходоо, хэлэhэн юм гэлсэдэг: «300 хүрэхэ болоболни, 30 жэл ургахаш, 30 жэл ябангүй, хосорхо болоболни, 3 жэл болоод, хатаарайш!» Тэрэ модониинь 3 жэл болоод, хаташаhан юм ха. Тиигээд Дугарай Намсарай Эрлиг хаанай элшэнэрые угтахаяа бэлдэжэ эхилhэн юм гэлсэдэг.


Абарга бүхын 80 наhа хүрэхэдэ, тэдэнэр хойноhоонь ерээ бэлэй. Дугарай Намсарай тэрэ hүни бүхөөр унтажа хэбтээ. Хажуудань унтажа байhан хүбүүниинь гэнтэ шэб харанхы hүниин тэгэндэ гэртэнь шанга наяраан, түерөөнэй болошоходо, ухаа алдаад, гүйжэ бодобо. Теэд нюдэндэнь юуншье харагдаагүй, эсэгэнь халташье хүдэлөөгүй, унтаhан зандаа хэбтэбэ.

Түерөөн, наяраан гэрэй газаа үргэлжэлөөд, модо, шулуунай нижаганаха абяан нилээн үни соо хүбүүнэй шэхэндэ соностожо байгаа hэн. Тиигэhээр hүрөөтэй дуу шуун замхажа, хүбүүн дахин унташоо бэлэй.

Хойто үглөөгүүрынь Дугарай Намсарайн hэрихэдэ, хүбүуниинь hүни дуулаhан абяан тухайгаа хөөрэбэ.

— Юундэ hэреэгээгүйбши? Эрлиг хаанай элшэнэртэй тулалдаа ха юмбиб. Һүнэhыем абаашахадаа, газаахи хорёогой бүдүүн баханатай хамта хуу татаад, абаад ябашоо. Һэрибэл, бар хүсөөрөө тулалсахал байгааб, — гээд, Дугарай Намсарай ехээр халаглаhан гэлсэдэг. Газаахи баханануудынь, үнэхөөрөөшье, газарhаа hугаржа гарашанхай байhан юм ха. Энэ hүниин hүүлээр үни болонгүй, Дугарай Намсарай наhа бараhан домогтой.

Тоонто нютагайм үбгэд хүгшэдэй хөөрэhэн урданай түүхэ домогуудай, зүрхэ уяруулмаар дуулаhан арадай дуунуудайнь шэдитэ оршомдо ехэ болоhон үри хүүгэдынь баhа уран hайхан сэдьхэлтэй байнгүй яахаб. Жэшээлхэдэ, Тахын Данзан таабайн басаган Борхонова Дымбрын Данзановна, эрхим бэрхэ багша, Галбын hургуулиин директорээр хүдэлхэ зуураа, Хойморой аман зохёолой «Хэнгэргэ» ансамблиие амжалтатай ударидаа hэн. «Арадай» гэжэ алдаршаhан «Хэнгэргэ» ансамблиин дуушад али олон хэмжээ ябуулгануудта, харалга урилдаануудта амжалта туйлаhан байна.

Һайхан hанаатай нютагай үбгэд
Тахижал тоонтоёо буянтай hуугыт даа!
Уянхан сэдьхэлтэй нютагай хүгшэд
Угтажа бидэнээ баяртай hуугыт даа!

Гэр бүлын архивhаа, интернет сүлжээнhээ, Asia Russia Daily сайтhаа гэрэл зурагууд абтаба