Уран зураг
Уралигай үндэр өөдэ дабшалта
2 апреля 2021
3166
Буряад ороной болон Ород Уласай арадай уран зурааша, Россиин Уралигай академиин гэшүүн-корреспондент, Буряадай Гүрэнэй шангуудай лауреат Солбон Раднаевич Ринчиновэй түрэhөөр 85 жэл гүйсэбэ
Агууехэ дайнай hүрөөтэй жэлнүүдые, дайнай hүүлээрхи хүнгэн бэшэ хаhые бэе дээрээ үзэhэн үетэнэй нэгэн Солбон Ринчинов өөрынгөө наhан тухай Буряадай арадай поэт Николай Дамдиновай үгэнүүдээр хэлэхэ аргатай байгаа гээд hанагдадаг:
Хохир дээр түрэhэн,
хонин мансы соо ургаhанби,
Хүдэhэн үмдөөр
хүн болоhон хубитайб.
Үлэн хооhон жэлнүүдэй
хомхой нюдые хараhанби,
Үедөө дүтэ хүнүүдээ
алдаhаншье ушартайб.
Ажабайдалые шудалхам гэжэ шудалаагүйб,
Арhа яhаараа
ажабайдалые мэдэнхэйб.
Зүришэл хёмороо
бэдэржэ, зохёожо ябаагүйб,
Зүрхэеэ тамалан,
уйдажа яhала үзэнхэйб.
(Н.Дамдинов. Талын дуун. — Шүлэгүүд, поэмэнүүд. 1982. 28 н.)
Баргажан голой Хилгана нютагта түрэhэн Солбон Ринчинов Улаан-Үдэдэ буряад интернат-hургуулида hуража гараха аза талаантай байгаа. Тэрэ уралигай хүнгэн бэшэ зам шэлэhэн юм. Хэрбээ хүн уралигай шуналда абтаал hаа, энэ шуналаараа сэдьхэлынь хэзээдэшье ханадаггүй гэжэ али олон солото уран зураашадай намтар гэршэлнэ.
Баатар хүсэ сээжэдээ мэдэрhэн Баргажанай хүбүүн Буряад оронhоонь гаража ошоод, Нева мүрэнэй эрьедэ оршоhон үзэсхэлэн хотодо уралигай нюусануудые шудалаа. 1966 ондо Ленинградай В.И.Мухинагай нэрэмжэтэ уран hайханай-промышленна дээдэ училищи («Интерьер болон хэрэгсэлнүүд» гэhэн факультедэй нэхэмэл, ээрэмэл зүйлэй (текстиль) таhагта профессор С.М.Бунциста hуража гараа hэн. Тиигэжэ тэрэ түрүүшынгээ дабаа дабаhан юм.
Нютагаа бусаад, Буряад Уласай соёлой болон уралигай училищида багшалаа. 1970 онhоо абан уласай, можонууд хоорондын, россиин, бүхэсоюзна харалгануудта саг үргэлжэ хабаадаа. Тэрэ тоодо хубиин үзэсхэлэнүүдые Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Уран hайханай музейдэ 1987, 1996, 2006 онуудта дэлгээhэн байна.
Уран бүтээл мүндэлүүлхын тула ухаан сэдьхэлэй ехэ ажал бүтээхэ, бэдэрхэ, бодомжолхо, сэдьхэлээ хөөргэдэхэ хэрэгтэй. Уран зурааша хүн шэнээр орон дэлхэйгээ хаража, шэнэ үнгэ зураг бэдэржэ, шэнэ бүтээл тухайгаа үдэр бүри, агшан бүри сэдьхэлээ хүдэлгэжэ, үлгы соо мэтэ, бөөмэйлэн, уян гараараа ами оруулан мүндэлүүлнэ бшуу.
С.Р.Ринчинов 1971 ондо СССР-эй Уран зураашадай холбооной гэшүүн болоhон. Энэ уран бэлигтэнэй хоёрдохи ехэ дабаан гээд тоолое. Энэ дабаа дабахын тула ехэ олон зурагууд болон гобеленүүдые, граффито түхэлэй зохёолнуудые бүтээгээ: «Хонишод» (1968), «Гэр бүлэ.Тоонто» (1971), «Намарай аялга» (1966), «Буряадай соло» (1966), «Буряад оромни» (1968), «Тала сэсэглэнэ» (1969), мүн Байгалай шулуугаар бүтээhэн ехэ хэмжээнэй «Эхэ Газар» (1968) гэжэ шэмэглэл. Хэдэн hалбарида адли тэгшэ хүдэлдэг ехэ бэлигтэй байhыень энэ ушар гэршэлнэ.
Солбон Ринчинов хадаа Азиин болон Европын заншалта соёлой туйлалтануудые холбожо, зохёохы ажалдаа уран бэрхээр хэрэглэhэн дээдэ үеын буряад уран зураашадай нэгэн болоно. Тэрэнэй зохёохы хуби заяан азатай байhан гээд hанагдана.
Ородой уран зураг шудалалгын ёhо заншал бэедээ сүм шэнгээhэн буряад уран зураашан С.Р.Ринчинов тойроод байhан оршолониие үнэншэмэ тодоор, реалис уран арга баримталан харуулхаяа оролдоно. Тэрэнэй бүтээhэн байгаалиин үзэгдэлнүүд (пейзаж), хүнэй дүрэ портредүүд соо энэ шугамынь элеэр харагдана.
Наhанайнгаа нүхэр Светлана Петровна Ринчиновае гобелен нэхэхэдэ хэрэгтэй морин дэлhээр утаhа бэлдэжэ байhаар зураа hэн. Светлана Петровнагай намтар юрэ бусын юм. Ленинградай консерваторидо оперын дуушан болохоёо hураха үедөө, яаха аргагүй зураха шуналда абтажа, Мухинагай нэрэмжэтэ дээдэ училищида тэрэл С.М.Бунцис багшада hуража гараа hэн.
Уран зурагай нэгэ hалбари болохо гобелендэ С.П.Ринчинова буряад түхэл шарай оруулжа, урдань хэрэглэгдээгүй мориной дэлhэ, hарлагай, хониной нооhо хэрэглээ бэлэй. Олон жэлдэ Зүүн-Сибириин соёлой дээдэ hургуулида багшалхадаа, Светлана Петровна олон шабинараа гобелен бүтээлгын хэрэгтэ hургаhан юм. Буряад гобеленэй эхи табиhан С.П.Ринчинова Ород Уласай Уран зураашадай холбооной гэшүүн, Ородой Холбоото Уласай арадай уран зурааша, доцент, профессор, А.С.Пушкинай алтан медальда хүртэhэн габьяатай.
Солбон Ринчиновэй «Булжамуур» гэhэн зурагынь аялга hайхан дуун гу, али уянгата шүлэг мэтэ удхатай, онсо хадуугдама зохёол юм. С.П.Ринчиновагай хэлэhээр, энэ бүтээлдээ Солбон Раднаевич ехэ хүбүүгээ зураhан. Буряадхан таладаа жэргэжэ байhан борохон булжамуурай аялгын шэдидэ залуухан хүбүүн абтаад, сээжэнь үндэр баяраар булгижа байна хэбэртэй. Ганса энэ хүбүүнэй бэшэ, булта харагшадай зүрхэ сэдьхэлдэ алтан энэ аялгань зэдэлжэ байhан мэтэ...
1981 ондо Москвада Буряад ороной уран зураашадай бүтээлнүүдэй ехэ харалган болоhон юм. Тэрэ харалганай дүнгөөр зүбшэн хэлсэлгэ, хуралдаан болоо hэн. СССР-эй Уралигай академиин Уран зурагай теори болон түүхэ шэнжэлгын институдай эрдэмтэн С.М.Червоннаягай элидхэл соо Солбон Ринчиновэй бүтээhэн Николай Дамдиновай портрет тухай hанамжа дурдая: «...глубоко и точно раскрыто не только индивидуальное своеобразие модели, но и то состояние высшего духовного напряжения, мобилизованной воли, сконцентрированной мысли, которое связано с процессом творчества, с чудом творческого вдохновения». Арадай поэдэй шэг шарай үнэншэмөөр дамжуулхаhаа гадна сэдьхэлэйнь онсо байдал, зохёохы шуналда абтаhан хүнэй түхэл маяг, дээдын шэнжэ шанар зураглажа шадаа бшуу.
Арадайнгаа түүхэ, этнографи, мифологи гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, түрэл дайдынгаа үнсэг болохо багаhаа танил газар уhаяа арадай уран зурааша домоглон зураа. Хэдэн жэлэй залитай ажалайнь дүн «Баргажан Түхэм» гэhэн ниитэ гаршагаар холбоотой бүлэг зурагууд болоно. Галабай эрьетэр хододоо залуу байха түрэл дайдынгаа үнгэ шарай, үлгэн газарайнгаа hудалдань сохилhон агууехэ хүсэ магтан түүрээгээ. Уран зураашын уралигай үндэр өөдэ дабшаhан замай удаадахи ехэ дабаан.
2011 ондо арадай уран зураашын 75 наhанай ойн баярта дашарамдуулан, Уласай хэмжээнэй хүүгэдэй 1-дэхи уран зурагай харалга-конкурс эмхидхэгдэжэ, буряад уралигай хүгжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулhан С.Р.Ринчиновтэ магтаал соло дуудаhан байна.
Тэрэл жэлдэ Үндэhэтэнэй музейдэ Буряад ороной Росси гүрэнэй бүридэлдэ ороhоор 350 жэлэй ойдо зорюулагдаhан можонууд хоорондын ехэ харалган дэлгээгдээ hэн. Хүршэ Эрхүүгэй болон Шэтын Уран зураашадай холбоонуудай гэшүүд энэ харалганда хабаадаhан байна.
Ехэ харалганай экспозициин тэгэн дунда табигдаhан Россиин арадай уран зурааша Солбон Ринчиновэй «Түрэл буусадаа», «Нэгэдүгээр Петр хаан хори-буряадуудай түлөөлэгшэдые угтан абана» гэhэн бүтээлнүүд томо хэмжээгээрээ, реалис уран аргаараа, гүнзэгы удхаараа харагшадай анхарал эзэлээ бэлэй. Хатарша хүлэгүүдтээ найдажа, холые холо гэнгүй, эрмэлзэл зоригтойгоор Сагаан хаанда хүрэжэ ошоод, буряад-монгол арадайнгаа хуби заяа, хэзээ хойтын амгалан байдалай асуудал шиидхэhэн зоной үндэр дүрэ, түүхэтэ үйлэ хэрэг бүтээhыень уран биирын эди шэдеэр харуулжа шадаа бшуу. Уралигай орьёл өөдэ дабшаhан замайнь удаадахи ехэ дабаан.
Улаан-Үдын П.Чайковскиин нэрэмжэтэ уралигай колледждо уран зурагай таhагай үндэhэ hуури табиhан Солбон Ринчинов олон залуу бэлигтэндэ харгы нээhэн габьяатай. Амгалан хүбүүниинь эсэгэ, эхэеэ дагажа, Москвагай В.И.Суриковай нэрэмжэтэ уран зурагай дээдэ hургуули дүүргээ. Можонууд хоорондын, бүхэроссиин харалгануудта хабааданхай. Ородой Уран зураашадай холбооной гэшүүн. Эхэ, эсэгын баhал бэлигтэй бүтээл гээшэл даа.
2014 ондо арадай уран зураашан Солбон Раднаевич Ринчинов алтан дэлхэйhээ халин ошоо бэлэй. Харин тэрэнэй уран hайхан бүтээлнүүд дэлхэйн али олон хото, гүрэн түрэнүүдтэ, музейнүүдтэ, хубиин коллекцинүүдтэ хараhан зоной зүрхэ сэдьхэл хужарлуулжа, Буряад дайдаяа суурхуулжал байхал даа.
Хохир дээр түрэhэн,
хонин мансы соо ургаhанби,
Хүдэhэн үмдөөр
хүн болоhон хубитайб.
Үлэн хооhон жэлнүүдэй
хомхой нюдые хараhанби,
Үедөө дүтэ хүнүүдээ
алдаhаншье ушартайб.
Ажабайдалые шудалхам гэжэ шудалаагүйб,
Арhа яhаараа
ажабайдалые мэдэнхэйб.
Зүришэл хёмороо
бэдэржэ, зохёожо ябаагүйб,
Зүрхэеэ тамалан,
уйдажа яhала үзэнхэйб.
(Н.Дамдинов. Талын дуун. — Шүлэгүүд, поэмэнүүд. 1982. 28 н.)
Баргажан голой Хилгана нютагта түрэhэн Солбон Ринчинов Улаан-Үдэдэ буряад интернат-hургуулида hуража гараха аза талаантай байгаа. Тэрэ уралигай хүнгэн бэшэ зам шэлэhэн юм. Хэрбээ хүн уралигай шуналда абтаал hаа, энэ шуналаараа сэдьхэлынь хэзээдэшье ханадаггүй гэжэ али олон солото уран зураашадай намтар гэршэлнэ.
Баатар хүсэ сээжэдээ мэдэрhэн Баргажанай хүбүүн Буряад оронhоонь гаража ошоод, Нева мүрэнэй эрьедэ оршоhон үзэсхэлэн хотодо уралигай нюусануудые шудалаа. 1966 ондо Ленинградай В.И.Мухинагай нэрэмжэтэ уран hайханай-промышленна дээдэ училищи («Интерьер болон хэрэгсэлнүүд» гэhэн факультедэй нэхэмэл, ээрэмэл зүйлэй (текстиль) таhагта профессор С.М.Бунциста hуража гараа hэн. Тиигэжэ тэрэ түрүүшынгээ дабаа дабаhан юм.
Нютагаа бусаад, Буряад Уласай соёлой болон уралигай училищида багшалаа. 1970 онhоо абан уласай, можонууд хоорондын, россиин, бүхэсоюзна харалгануудта саг үргэлжэ хабаадаа. Тэрэ тоодо хубиин үзэсхэлэнүүдые Ц.Сампиловай нэрэмжэтэ Уран hайханай музейдэ 1987, 1996, 2006 онуудта дэлгээhэн байна.
Уран бүтээл мүндэлүүлхын тула ухаан сэдьхэлэй ехэ ажал бүтээхэ, бэдэрхэ, бодомжолхо, сэдьхэлээ хөөргэдэхэ хэрэгтэй. Уран зурааша хүн шэнээр орон дэлхэйгээ хаража, шэнэ үнгэ зураг бэдэржэ, шэнэ бүтээл тухайгаа үдэр бүри, агшан бүри сэдьхэлээ хүдэлгэжэ, үлгы соо мэтэ, бөөмэйлэн, уян гараараа ами оруулан мүндэлүүлнэ бшуу.
С.Р.Ринчинов 1971 ондо СССР-эй Уран зураашадай холбооной гэшүүн болоhон. Энэ уран бэлигтэнэй хоёрдохи ехэ дабаан гээд тоолое. Энэ дабаа дабахын тула ехэ олон зурагууд болон гобеленүүдые, граффито түхэлэй зохёолнуудые бүтээгээ: «Хонишод» (1968), «Гэр бүлэ.Тоонто» (1971), «Намарай аялга» (1966), «Буряадай соло» (1966), «Буряад оромни» (1968), «Тала сэсэглэнэ» (1969), мүн Байгалай шулуугаар бүтээhэн ехэ хэмжээнэй «Эхэ Газар» (1968) гэжэ шэмэглэл. Хэдэн hалбарида адли тэгшэ хүдэлдэг ехэ бэлигтэй байhыень энэ ушар гэршэлнэ.
Солбон Ринчинов хадаа Азиин болон Европын заншалта соёлой туйлалтануудые холбожо, зохёохы ажалдаа уран бэрхээр хэрэглэhэн дээдэ үеын буряад уран зураашадай нэгэн болоно. Тэрэнэй зохёохы хуби заяан азатай байhан гээд hанагдана.
Ородой уран зураг шудалалгын ёhо заншал бэедээ сүм шэнгээhэн буряад уран зураашан С.Р.Ринчинов тойроод байhан оршолониие үнэншэмэ тодоор, реалис уран арга баримталан харуулхаяа оролдоно. Тэрэнэй бүтээhэн байгаалиин үзэгдэлнүүд (пейзаж), хүнэй дүрэ портредүүд соо энэ шугамынь элеэр харагдана.
Наhанайнгаа нүхэр Светлана Петровна Ринчиновае гобелен нэхэхэдэ хэрэгтэй морин дэлhээр утаhа бэлдэжэ байhаар зураа hэн. Светлана Петровнагай намтар юрэ бусын юм. Ленинградай консерваторидо оперын дуушан болохоёо hураха үедөө, яаха аргагүй зураха шуналда абтажа, Мухинагай нэрэмжэтэ дээдэ училищида тэрэл С.М.Бунцис багшада hуража гараа hэн.
Уран зурагай нэгэ hалбари болохо гобелендэ С.П.Ринчинова буряад түхэл шарай оруулжа, урдань хэрэглэгдээгүй мориной дэлhэ, hарлагай, хониной нооhо хэрэглээ бэлэй. Олон жэлдэ Зүүн-Сибириин соёлой дээдэ hургуулида багшалхадаа, Светлана Петровна олон шабинараа гобелен бүтээлгын хэрэгтэ hургаhан юм. Буряад гобеленэй эхи табиhан С.П.Ринчинова Ород Уласай Уран зураашадай холбооной гэшүүн, Ородой Холбоото Уласай арадай уран зурааша, доцент, профессор, А.С.Пушкинай алтан медальда хүртэhэн габьяатай.
Солбон Ринчиновэй «Булжамуур» гэhэн зурагынь аялга hайхан дуун гу, али уянгата шүлэг мэтэ удхатай, онсо хадуугдама зохёол юм. С.П.Ринчиновагай хэлэhээр, энэ бүтээлдээ Солбон Раднаевич ехэ хүбүүгээ зураhан. Буряадхан таладаа жэргэжэ байhан борохон булжамуурай аялгын шэдидэ залуухан хүбүүн абтаад, сээжэнь үндэр баяраар булгижа байна хэбэртэй. Ганса энэ хүбүүнэй бэшэ, булта харагшадай зүрхэ сэдьхэлдэ алтан энэ аялгань зэдэлжэ байhан мэтэ...
1981 ондо Москвада Буряад ороной уран зураашадай бүтээлнүүдэй ехэ харалган болоhон юм. Тэрэ харалганай дүнгөөр зүбшэн хэлсэлгэ, хуралдаан болоо hэн. СССР-эй Уралигай академиин Уран зурагай теори болон түүхэ шэнжэлгын институдай эрдэмтэн С.М.Червоннаягай элидхэл соо Солбон Ринчиновэй бүтээhэн Николай Дамдиновай портрет тухай hанамжа дурдая: «...глубоко и точно раскрыто не только индивидуальное своеобразие модели, но и то состояние высшего духовного напряжения, мобилизованной воли, сконцентрированной мысли, которое связано с процессом творчества, с чудом творческого вдохновения». Арадай поэдэй шэг шарай үнэншэмөөр дамжуулхаhаа гадна сэдьхэлэйнь онсо байдал, зохёохы шуналда абтаhан хүнэй түхэл маяг, дээдын шэнжэ шанар зураглажа шадаа бшуу.
Арадайнгаа түүхэ, этнографи, мифологи гүнзэгыгөөр шэнжэлжэ, түрэл дайдынгаа үнсэг болохо багаhаа танил газар уhаяа арадай уран зурааша домоглон зураа. Хэдэн жэлэй залитай ажалайнь дүн «Баргажан Түхэм» гэhэн ниитэ гаршагаар холбоотой бүлэг зурагууд болоно. Галабай эрьетэр хододоо залуу байха түрэл дайдынгаа үнгэ шарай, үлгэн газарайнгаа hудалдань сохилhон агууехэ хүсэ магтан түүрээгээ. Уран зураашын уралигай үндэр өөдэ дабшаhан замай удаадахи ехэ дабаан.
2011 ондо арадай уран зураашын 75 наhанай ойн баярта дашарамдуулан, Уласай хэмжээнэй хүүгэдэй 1-дэхи уран зурагай харалга-конкурс эмхидхэгдэжэ, буряад уралигай хүгжэлтэдэ ехэ хубитаяа оруулhан С.Р.Ринчиновтэ магтаал соло дуудаhан байна.
Тэрэл жэлдэ Үндэhэтэнэй музейдэ Буряад ороной Росси гүрэнэй бүридэлдэ ороhоор 350 жэлэй ойдо зорюулагдаhан можонууд хоорондын ехэ харалган дэлгээгдээ hэн. Хүршэ Эрхүүгэй болон Шэтын Уран зураашадай холбоонуудай гэшүүд энэ харалганда хабаадаhан байна.
Ехэ харалганай экспозициин тэгэн дунда табигдаhан Россиин арадай уран зурааша Солбон Ринчиновэй «Түрэл буусадаа», «Нэгэдүгээр Петр хаан хори-буряадуудай түлөөлэгшэдые угтан абана» гэhэн бүтээлнүүд томо хэмжээгээрээ, реалис уран аргаараа, гүнзэгы удхаараа харагшадай анхарал эзэлээ бэлэй. Хатарша хүлэгүүдтээ найдажа, холые холо гэнгүй, эрмэлзэл зоригтойгоор Сагаан хаанда хүрэжэ ошоод, буряад-монгол арадайнгаа хуби заяа, хэзээ хойтын амгалан байдалай асуудал шиидхэhэн зоной үндэр дүрэ, түүхэтэ үйлэ хэрэг бүтээhыень уран биирын эди шэдеэр харуулжа шадаа бшуу. Уралигай орьёл өөдэ дабшаhан замайнь удаадахи ехэ дабаан.
Улаан-Үдын П.Чайковскиин нэрэмжэтэ уралигай колледждо уран зурагай таhагай үндэhэ hуури табиhан Солбон Ринчинов олон залуу бэлигтэндэ харгы нээhэн габьяатай. Амгалан хүбүүниинь эсэгэ, эхэеэ дагажа, Москвагай В.И.Суриковай нэрэмжэтэ уран зурагай дээдэ hургуули дүүргээ. Можонууд хоорондын, бүхэроссиин харалгануудта хабааданхай. Ородой Уран зураашадай холбооной гэшүүн. Эхэ, эсэгын баhал бэлигтэй бүтээл гээшэл даа.
2014 ондо арадай уран зураашан Солбон Раднаевич Ринчинов алтан дэлхэйhээ халин ошоо бэлэй. Харин тэрэнэй уран hайхан бүтээлнүүд дэлхэйн али олон хото, гүрэн түрэнүүдтэ, музейнүүдтэ, хубиин коллекцинүүдтэ хараhан зоной зүрхэ сэдьхэл хужарлуулжа, Буряад дайдаяа суурхуулжал байхал даа.